نشریه خط

هفتمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر، امسال به گونه ای کاملا متفاوت با دوره های پیشین، یعنی بدون فراخوان و بخش رقابتی و به عنوان مروری بر آثار تجسمی بعد از انقلاب، برگزار شد. این رویکرد تازه، مدت نسبتا کوتاهی پیش از آغاز جشنواره و در حالی اعلام شد که دبیر جشنواره هنوز مشخص نشده بود؛ از این رو شاید بتوان احتمال داد که یکی از دلایل اتخاذ چنین رویکردی به دلیل بی نظمی های پشت پردۀ برگزاری جشنواره بوده است.
نکته قابل تأمل جشنواره امسال، بویژه در بخش نقاشی، کیفیت نامناسب و خلاف انتظار بعضی آثار بود. از آنجا که تعداد آثار نقاشی به نمایش درآمده به عنوان برگزیدۀ آثار حدود سی-چهل سال گذشته در مقایسه با حجم آثار با کیفیت تولید شدۀ این سال ها بسیار اندک بود، این انتظار می رفت که آثار، واقعا زبده گزینی شده و در سطح عالی باشند؛ چنانکه ادعای برگزارکنندگان جشنواره نیز ارائۀ منتخبی از آثار برتر بوده است، با چنین نگاهی وجود برخی آثار به نمایش درآمده را حقیقتا می توان نقض غرض دانست.

مرگ، مبهم ترین پرسش انسان است؛ انکارش نمیتوان کرد، که هست... اما چرایی و چگونگی اش همواره روح و اندیشۀ بشر را به تلاطم انداخته. مگر در متون دینی برایش پاسخی بتوان یافت، وگرنه ذهن بشر، قرن¬هاست که در پیچ و خم پاسخگویی اش درمانده شده است.
این امرِ حقیقیِ گریزناپذیرِ مبهم، به رغم ظاهر منهدم کننده اش، مولّد آثار هنری و ادبی بسیاری بوده است؛ چرا که هنر، بازتاب روح و اندیشۀ انسان است، و این ذهن و اندیشه نیز، هرگز خالی از یاد مرگ نبوده است. اما نگرش ها به مرگ، متفاوتند؛ مرگ را می توان سیاه دید یا سپید، پایان یا آغاز، می توان به آن معترض بود یا آن را با طیب خاطر پذیرفت، و همچنین می توان آن را به انسان و همه چیز تعمیم داد و از این رو، به بهانۀ تلاشی و از هم پاشیدن ظرفی منقوش و زیبا که چشم و دست و دل هنرمند سازنده اش را هم با خود دارد، در وصف مرگ سرودی غم بار سرود؛ و استعاره اش کرد برای انسان، برای دستاوردهایش و ثمرۀ عمرش، چنانکه "آغداشلو" چنین کرده است.

ناصر خان مردی چاق و درشت جثه، لمیده بر جایگاهی معلّق، مرکزیت تصویری را به خود اختصاص داده که شرح بخشی از ستم اربابان به رعایاست. ستمی شاید چندصد یا چندهزار ساله که مانند همۀ انواع ستم، حداقل بواسطۀ خروج از دایره عدالت، قبیح است. منظور این تصویر و اشاره اش به ناصرخان و ستمی که بر رعایا روا می دارد، محدود به ظلم و ستم یک ارباب بر رعیت روستایی اش نمی شود، نمادی است از همۀ اربابان زر و زور؛ نمادی از همۀ آن ها که مرزهای انسانیت و اخلاق و ایمان را در می نوردند و به قیمت استیفای حقوق خود -و آن هم نه حقوقی حقیقی که حقوقی وهمی و خودپنداشته- از اِعمال هیچ صورتی از ستم، به دیگران و پایمال نمودن حقوق سایر انسان ها پروا ندارند.

تابلو نقاشی "ناصرخان" از آثار حبیب الله صادقی است که متاثر از فضای ارباب و رعیتی حاکم بر دوران ستم‌شاهی، در پلان هایی متعدد به نقد ظلم و بی عدالتی پرداخته است.

هشتمین منتخب نسل نو، با هدف هر سالۀ کشف استعدادهای کمتر ظهور یافته، در حالی برگزار شد که هیات انتخاب این دوره را خانم و آقایان: شیده تامی، محمدمهدی طباطبایی و آرش صداقت کیش تشکیل داده بودند. در این سالانه تعداد 81 اثر از 44 هنرمند جوان برای نمایش برگزیده شده بود که هیات انتخاب، برخی از معیارهای این گزینش را نکاتی عینی مانند پرهیز از کلیشه و نه تکرار، مهارت فنی و نه نمایش تکنیک، و استفاده از عکس و نه نگاه ازدریچه دوربین، ذکر کرده است. علارغم معیارهای تعیین شده، آثار به نمایش درآمده طیف متنوعی از آثار قوی تا ضعیف بود. 

آثار قوی (با لحاظ محدودۀ سنی شرکت کنندگان) و قابل تامل این نمایشگاه را اگرچه نمی توان نادیده گرفت اما وجود این گونه آثار در سالانه ای با ادعای معرفی استعدادهای یک نسل، و با دامنۀ دریافت 1347 اثر از سراسر کشور، قابل پیش بینی است؛ لیکن آنچه مخاطب را شگفت زده می کند وجود آثاری با سطح کیفی نازل در میان آثار به نمایش درآمده است، آثاری که در آن ها نمی توان اثر چندانی از مهارت فنی یافت. انتخاب چنین آثاری برای نمایشگاهی که به بیان برگزارکنندگانش جمع بندی توانایی عمومی در نقاشی نسل جوان است، و از این رو گزینشی دقیق تر می طلبد، جای تامل دارد. چرا که به نظر می رسد بسیاری از آثار کلاسی دانشجویان و هنرآموزان در سراسر کشور که داوران محترم آن ها را غیرقابل ارائه دانسته اند، نیز به مراتب بهتر و حرفه ای تر از بعضی از این آثار است.  

البته بیان این نکات، دشواری انتخاب برگزیده های یک نسل جوان که هنوز زبان تصویری شخصی و تثبیت شده ای ندارند را کتمان نمی کند، اما در صورت پذیرش این مطلب که داوری بر اساس معیارهای حرفه ای صورت گرفته (چنان که هیات انتخاب در بروشور نمایشگاه صراحتا ذکر کرده بودند)، راه یافتن بسیاری از آثار به مرحله ی نمایش قدری سوال برانگیز است.