نشریه خط

فضای ورودی ایستگاههای مترو، یکی از مکان های پر رفت و آمد شهری در جهان امروز به شمار می آیند. این فضاها به عنوان نماد بیرونی شبکه حمل و نقل ریلی مترو، باید دارای ویژگی هایی باشد که با وجود نداشتن حجم شاخص، در جریان فضاهای مختلفی که در آن محل وجود دارد، توسط همه مسافران قابل شناسایی باشد. در میان این ویژگی ها ضوابط و استانداردهایی وجود دارد که باید ار نظر ابعاد و اندازه، رنگ (درغالب ایستگاه های متروی تهران از رنگ خاکستری و زرد استفاده شده)، مکان یابی ورودی ایستگاه مترو از نظر دسترسی به پارکینگ عمومی، پایانه های حمل و نقل مسافر و سایر فضاهای خدماتی، چگونگی قرارگیری ورودی و تقسیم فضاها در ایستگاه و ... از اهمیت بیشتری برخوردارند.

حال با توجه به این ضوابط و معیارها به بررسی ورودی ایستگاه متروی تجریش می پردازیم. در ساخت ورودی این ایستگاه غالب ضوابط اشاره شده رعایت شده اما چند نکته درباره آن قابل ذکر است؛ اولا به دلیل قرارگیری حجم بیرونی آن در شیب خیایان، دید کافی در همه جهات برای مسافران برای پیداکردن ورودی، وجود ندارد همچنین ورودی در مکانی قرار گرفته که اطراف آن مغازه های میوه فروشی زیادی وجود دارد و هنگامیکه از ایستگاه بیرون میاییم با فضای بسیار شلوغ و تا حدی بی نظمی همچون میدان میوه و تره بار، مواجهه میشویم و نکته قابل تامل دیگر این است که طراح در حجم شکستگی هایی ایجاد کرده که باعث شده به فضای خواب و محلی برای سیگار کشیدن افرد نامناسب، تبدیل شود. در مجموع علیرغم طراحی داخلی خوب و گشایش فضایی که داخل این ایستگاه داریم، مکان آن در جای نامناسبی قرار گرفته، چون هنگامی که که از فضای گسترده، آرام و تمیز داخل ایستگاه، بیرون میاییم با مکانی پرهرج و مرج، بی نظم و نامناسب از لحاظ بصری مواجه می شویم که متناسب با ایستگاه مترو نیست!

تصوری که احتمالا اغلب ما از یک کارخانه داریم، سوله ای است در محیطی آلوده، با چهره ای افسرده و غمگین. اما این تصورِ صحیحی نیست. چراکه کارخانه ها، چه کوچک و چه بزرگ، در واقع، مجموعه های زنده و پویایی هستند که فعالیت آن ها اغلب در طول شبانه روز جریان دارد. کارکنان آن ها عضو خانواده ی آن صنعت بوده و به خوب و بد خانه دوم خود، دل بسته و حساسند. 

بر همین اساس حدود ده سال پیش، مدیران کارخانه پایکار بنیان شهر پرند، تصمیم گرفتند مسئولیت طراحی این سایت را به تیم طراحی آراد(بهرام کلانتری و کوروش دباغ) بسپارند. شاید در کنار چالش بزرگِ تغییر سیستم ساختمانی از شکل سنتی آن به شکل صنعتی، قرارگیری نمای اصلی مجموعه رو به رشته کوه های البرز را بتوان چاشنی مناسبی برای تلطیف روح حاکم بر فضای داخلی کارخانه دانست. قابی که منظر پیش روی خود را درون پیکسل هایی پر و خالی تعریف کرده و ضمن ایجاد جداره ای نورگذر در فضای اداری و خدماتی مجموعه، چشم انداز نویی را بر این فضا حاکم می کند. اگرچه حجم کلی ساختمان متشکل است از مدولی پیوسته که در راستای طول امتداد یافته، اما در دید انسانی از بیرون مجموعه، تنها یک وجه اصلی آن که در بخش ورودی واقع شده، رخ می نمایاند. این همان جداره ای است که از داخل مجموعه هم چشم نواز بوده و به نوبه ی خود، یکی از مهم ترین عوامل ایجاد بافت حجمی همگن و فضایی پیوسته در بیرون و درون ساختمان محسوب می شود و در نهایت می توان گفت که انتخاب این پروژه، به عنوان اثر برتر جایزه معمار سال ۱۳۸۶ ، بی تاثیر از این عامل نبوده است.

 اگرچه یکی از وظایف مدیران شهری ایجاد ضوابط برای طراحی نما در بافت های تاریخی است، اما وجود چنین ضوابطی و پایبندی به آن ها در بافت های تاریخی ما مشاهده نمی شود. در شرایط فعلی که ضوابطی الزام آور برای طراحان وجود ندارد، شاید بتوان گفت تنها تعهدات اخلاقی آن ها می تواند ملاحظاتی را برای طراحی در بافت تاریخی ایجاد کند. خانۀ بیدآباد جزء معدود خانه هایی است که چنین ضوابطی را قائل بوده و رفتاری متفاوت با سایر ساختمان های امروزی از خود نشان داده است و با رعایت سادگی در طرح، دقت در انتخاب مصالح، طرز جانمایی بازشوها و رعایت ابعاد آن ها، به خوبی توانسته  با بافت خود همخوانی پیدا کند. 

معماران این بنا، احسان حسینی و الهام گرامی زاده، توانستند با این طرح جایزۀ رتبۀ دوم مسکونی جایزۀ معمار را از آن خود کنند. آن ها ایدۀ دیگری نیز به کار گرفته اند که نباید از آن چشم پوشی کرد، با ایجاد اغراق د انتخاب رنگ آجری برای مشخص کردن مکان راه پله و قرار دادن آن در زمینه ای متضاد، جلوه خاصی به بنا در بافت داده اند. این ساختمان ضمن اینکه در مواجهه با بافت، رفتار هماهنگی داشته، اما جلوه ای متفاوت نیز دارد که حاکی از تفاوت آن با بناهای پیرامونی است. این تضاد همچنان که به مخاطب نو بودن و اختلاف زمانۀ بنا با بافت را نشان می دهد، سبب درک هماهنگی به وجود آمده نیز خواهد شد. اگر این تضاد در بنا وجود نداشت و بنا کاملا با سبک و سیاق بناهای گذشته نماسازی می شد، چنین فهمی برای مخاطب به آسانی پیدید نمی آمد و به دنبال آن درک نحوۀ تعامل آن با بافت تاریخی هم مقدور نبود.  

 از طرف دیگر جانمایی های نامناسبی از بازشوها در نما دیده می شود که گویی این بازشوها به نما الصاق شده و تناسبی با ترکیب اجزای نما ندارند، اما جانمایی این بازشوها از آنجا که از کلیت طرح و ویژگی پلکان دوار آن تبعیت می کنند، قابل دفاع هستند؛ اگر چه می توانستند با رعایت ظرایفی دلچسب تر به نما متصل شوند.   

در بازطراحی مجتمع ناژون اصفهان، گروه طراح سازه‌ی اصلی بنا را حفظ کرده اما جهت‌گیری واحدها و طراحی درون و بیرون آن را به کلی تغییر داده است. آن‌ها واحدهای مسکونی را از حالت شرقی غربی به شمالی جنوبی تغییر داده‌اند تا امکان نورگیری مطلوب‌تر و ایجاد چشم‌اندازهای یک‌سان را برای هر دو واحد فراهم کنند. نکته‌ی برجسته‌ی طراحی آن‌ها مربوط به نماسازی این مجتمع است، جایی که با ایده‌ای متفاوت موفق به حل کردن مساله‌ی حریم بصری شده و در عین حال نمایی پویا و زنده را خلق کرده‌اند. در هر کدام از تراس‌ها گل‌جاهایی قرار گرفته که در عمل‌کرد، حجم و شکل دارای تنوع هستند. این جعبه‌‌های سبز با دیواره‌‌ای که از روی‌شان عبور کرده به دو بخش تقسیم شده‌اند و بدین شکل، حجم درون بنا را تا خارج از نمای ساخت‌مان نیز امتداد داده‌اند. جهت‌گیری متفاوت آجر و چوب در نما، در کنار رنگ‌های گرم و سرد آن‌ها نمای ساخت‌مان را جلوه‌ای پویا بخشیده و حضور پرقدرت گیاهان سبز نیز آن را زنده‌تر کرده است.

اگر تا به حال در فضای کتابخانۀ ملی حضور پیدا کرده باشید، حتماً متوجه تفاوت این فضا با سایر مکان های   عمومی بزرگ شده اید. قطعاً دلایل گوناگونی را می توان برای وجود این تفاوت ذکر کرد، اما شاید مهمترین دلیل آن وجود کیفیتی به نام تخلخل فضایی باشد. این کیفیت که در بناهای گذشتۀ ما نیز وجود داشته، درارتباط با سلسله مراتب فضاهای باز و نیمه باز و بسته ایجاد می شود. در واقع معمار از به کاربردن توده های پر و یکنواخت در بنا پرهیز می کند و در میانۀ آن با قراردادن فضاهای توخالی در سطوح مختلف، نوعی اشراف به فضاهای دیگر ایجاد می کند. 

به عنوان مثال آنچه که در محوطۀ کتابخانه مشاهده می شود، تکرار احجام پر و خالی در سطوح مختلف است، به طوری که دائماً  فاصلۀ میان آسمان و طبقات پایینی قابل درک است. این اتفاق یادآور سلسله مراتب فضای باز و نیمه باز در محوطه است. 

برای درک این کیفیت در فضای کتابخانه، تصور کنید، پس از عبور از فضاهای مسقفی که از سه طرف بسته هستند (نیمه باز)، به فضاهای باز و یا فضاهایی که گشودگی در سقف خود دارند می رسید و مسیرهای حرکتی شما در نقش پلی ظاهر شده که با گذر از روی حیاط های طبقات پایین تر، به بخش های مختلف راه دارد.     

 اما حیاط ها که به عنوان فضای باز، عاملی اساسی درایجاد تخلخل فضایی به شمار می آیند، در مکان کتابخانه تفاوت عمده ای با بناهای گذشته پیدا کرده اند. این ویژگی به دلیل عدم توجه به مرکز گرایی در تقسیمات فضایی است که شیوه ای متداول در سازماندهی فضای باز در بناهای گذشته بوده و سبب می شده تا حیاط های طبقات مختلف با برخورداری از نور کافی از کیفیت تقریباً مشابهی برخوردار باشند. درصورتی که در این بنا حیاط طبقۀ زیرین با قرار گرفتن در زیر برخی از بخش های طبقۀ فوقانی، تاریک و به نظر بی استفاده شده است که با قرار گرفتن پوششی از فضای سبز در آنها، این ناکارآمدی تا حدی کاهش یافته و به فضایی رمز آلود و ترغیب کننده تبدیل شده است.