نشریه خط

پروژه جهانی هنر «کوچ‌رو» از کره جنوبی آغاز شد و امسال در ۱۵ آذر ماه هفتمین دورۀ این پروژه پس از کشورهای کره، هند و آفریقای جنوبی، در ایران و در روستای سلخ جزیره قشم آغاز به کار کرد، تا در این فرصت مغتنم ۱۱ هنرمند ایرانی در کنار ۹ هنرمند دیگر از کشورهای لیتوانی، کره، آلمان، فرانسه، سویس، هلند و اسلواکی به صورت فی البداهه و با ابزاری که طبیعت در اختیارشان می‌گذارد آثار هنری مطابقت با محیط خلق نمایند.

احمد نادعلیان هنرمند برجستۀ هنرهای محیطی کشورمان و چهره‌ای شناخته شده در سطح جهانی است، که در بیش از 40 کشور دنیا به خلق آثار محیطی پرداخته و از همین رو به عنوان دبیر پروژۀ جهانی «هنر کوچ‌رو» در سال ۲۰۱۶، مدیریت این برنامه را در کشورمان عهده‌دار بوده است. به گفتۀ نادعلیان نام «کوچ‌رو» به این سبب برای چنین رویدادی انتخاب شده که کوچ‌رو‌ها در طبیعت حرکت و سفر می‌کنند اما با ترک محیط آن را تخریب نمی‌نمایند.

آثار هنری خلق شده در هنر محیطی نیز عمدتاً متأثر از نیروهای طبیعی مثل باد، باران، صاعقه و... هستند، به طوری که حتی گاهی این آثار در مسیر احیا و باز آفرینی محیط‌های آسیب دیده قرار می‌گیرند. از این رو آثار هنر محیطی «کوچ‌رو» با هدف معرفی و شناخت فرهنگ بومی، در کنار زندگی معاصر و با پیام پایداری محیط و جلوگیری از تخریب، تحت تأثیر یک رویکرد زیست محیطی و با کمترین دخالت در محیط اجرا می شوند.

گفتنی است هفتمین دوره پروژه‌ی جهانی هنر «کوچ‌رو» در سال ۲۰۱۶، عصر روز یک‌شنبه ۲۸ آذر ماه طی مراسمی با حضور مسئولین و شرکت‌کنندگان داخلی و خارجی در موزه هنرهای معاصر تهران به کار خود پایان داد.

این روزها که گاه به گاهی خبر کم شدن درختان را از خیابان‌های تهران می‌شنویم، از چنارهای ولی‌عصر گرفته تا درختان باغ تجریش، نیاز به صدایی بلندتر هست که از گلوی درختان فریاد بزند و نشان دهد که درختان خیلی هم بی زبان نیستند..
محمد راست‌گو مجسمه‌سازی است که این دغدغه را در مجسمه‌های‌ش به تصویر کشیده و آن‌ها را به حفظ درختان مامور کرده است. شخصیت‌های او ما را به یاد مجسمه‌ی اطلس می‌اندازند که زمین را بر دوش خود گرفته و به سختی حمل‌ش می‌کند. او دو مرد سفید رنگ را در حالتی ساخته که هر یک به زیر درختی در حال سقوط رفته‌ و با دشواری مانع از سقوط درخت‌ها می‌شوند. راست‌گو برای طراحی مجسمه‌های‌ش خود به جای آن‌ها قرار گرفته و با انتخاب حالت ایستادن آن‌ها، مدل‌سازی‌های ابتدایی را انجام داده و با ساختن قطعات مجزا از هم، آن‌ها را به بدنه‌ی اصلی متصل کرده است. 
راست‌گو در مصاحبه‌اش با نشریه خط این گونه می‌گوید: « قبل از نصب مجسمه کنار درخت ایستادم و می‌دیدم که هیچ کس به درخت و اطرافش توجه نمی‌کرد، حتی وقتی مجسمه را قبل از نصب کنار درخت قرار داده بودم نیز کسی به آن‌ها توجهی نمی‌کرد. مرحله سوم نوبت به نصب مجسمه رسید. پس از نصب با فاصله عابران را تماشا می‌کردم، همه‌ی آن‌ها مجسمه و درخت را می‌دیدند، مکث می‌کردند، برای درخت ناراحت می‌شدند و در انتها از توجه کردن به وضع فعلی آن خوش‌حال بودند.»

" بگذار عطر تو را در این هوا نفس بکشم...چه احساس می کنم... چه می شنوم...روح من با عطر وجودت پرواز می کند...روایتی متفاوت از حس و حالی معنوی...راوی این حس، فضاست...بناست فضا، با قالب و فرمی که به خود گرفته، امکانی را برای مخاطب ایجاد کند که حول مضمون اثر، او را به تأمل وادارد... این فضا در تلاش است که در مخاطب یک لحظه درنگ ایجاد کند؛ درنگی که ممکن است در شلوغی و هیاهوی زندگی شهری کمتر به سراغش بیاید. به علاوه اینکه سعی می کند حس آرامش موجود در اماکن مقدس را به او یادآور شود...حس و حالی که به زعم من، قطعه گمشده ی هنر امروز سرزمین ماست.."

این ها تک جمله هایی است از دو هنرمند جوان، که دغدغه هنر تأثیرگذار را به لحاظ معنوی دارند. آن ها این اثر را مصادف با بعثت رسول اکرم(ص) طراحی کردند که به مدت یک هفته در خانه هنرمندان برای عموم به نمایش در آمد. طرحی فی البداهه که در طول مدت  برگزاری نمایشگاه، تکمیل شد...

در این نمایش زنده، مخاطب با هنرمند در حین خلق اثرش مواجه می شود تا ایده ای که طراح در ذهن دارند به بهترین شکل ممکن محقق شود؛ آدم و حوا، نقش ازلی می زنند! طراحان این اثر معتقدند قالب هنر مفهومی (performance) در القای حس آرامشی که در ذهن دارند، هم خوانی داشته و به زعم آن ها بهترین گزینه می تواند باشد؛ چراکه مؤلفه های موجود در چنین قالبی، ضمن ایجاد تأثیری عمیق ، از نظر بافت زمانی نیز با مخاطب هم آهنگی دارد.  

این که هنرمندان سرزمین مان، دغدغه هایی از این جنس دارند، بسیار ارزشمند است؛ اما همیشه نحوه برخورد با مفاهیمی از این جنس مسئله برانگیز است. آیا می توان چنین مفاهیمی را در هر قالب و هر ظرفی روایت کرد؟ آیا نباید برای طراحی چنین آثاری به گفتمانی خاص پایبند بود؛ آثاری که ساختارش را وام دار جهان بینی مشخصی می داند؟ و سوالات بسیاری از این دست که نقد و تحلیل این گونه آثار را به مراتب پیچیده کرده و تأملی عمیق تر را می طلبد...

هشتمین جشنواره‌ی هنرهای تجسمی فجر با تمام فراز و نشیب‌هایش به پایان رسید. با وجود این‌که نمی‌توان دستاوردهای هنری این جشنواره را که بزرگ‌ترین رویداد هنرهای تجسمی در ایران است، نادیده گرفت، ولی انتظار می‌رفت، پس از هشت دوره برگزاری، پربارتر و اثرگذارتر باشد و بتواند افراد عادی جامعه را نیز تا حدی جذب خود کند. نمایش آثار منتخب جشنواره، در موسسه فرهنگی و هنری صبا، این فرصت را به متولیان جشنواره داد تا به‌جز نگارگری و خوشنویسی (که در بخش «فجر و هنر ملی» در فرهنگسرای نیاوران برگزار شد) تمامی آثار را در یک مکان، به نمایش درآورند که از ویژگی‌های مثبت جشنواره امسال بود. بااین‌وجود، مشکلی که در نمایشگاه امسال به‌وضوح به چشم می‌خورد عدم قرارگیری قاعده‌مند آثار بود. اولین پیش‌فرض هر نمایشگاه آثارتجسمی، چیدمان منطقی، هنرمندانه و زیبای آثار هنری است به‌گونه‌ای که مخاطبان را به‌خوبی راهنمایی کند و باعث آرامش آن‌ها در فضای نمایشگاه شود. در نمایشگاه امسال تنها چیزی که دیده نمی‌شد نظم مفهومی و بصری آثار بود. شاید تنها منطق موجود، تناسب ابعاد آثار با فضای انتخاب‌شده بود. ولی درنهایت نه آثار شاخه‌های مختلف هنری، از هم قابل‌تفکیک بودند و نه موضوع‌بندی خاصی از کلیت نمایشگاه درک می‌شد؛ بخصوص این‌که شناسنامه‌ی آثار نیز ناقص و بدون درج اطلاعات دقیق اثر بود.
مشکل دیگر نمایشگاه امسال خالی بودن آن از دغدغه‌های امروز ایران و جهان بود. همان مضامین تکراری و همیشگی در آثار هنری وجود داشت و کمتر، مضامین انسانی و اخلاقی دیده می‌شد. البته دراین‌بین تعدادی از آثار هنری که به معضلات زیست‌محیطی و مشکلات اقتصادی پرداخته بودند را می‌توان مستثنی دانست.
پس از دیدن نمایشگاه هنرهای تجسمی فجر 94، این سؤال در ذهن ایجاد می‌شود که این نمایشگاه چه تناسبی با مناسبت برگزاری‌اش دارد و چرا موضوعات مرتبط با انقلاب اسلامی و جهان اسلام، جایی در این نمایشگاه ندارند. آیا هنرمندان به این موضوعات نپرداخته‌اند و یا هیئت انتخاب‌، علاقه‌ای به‌گزینش این‌گونه آثار نداشته‌اند؟ این‌که موضوعات مختلف و متنوع بدون محدودیت در نمایشگاه حضور داشتند، جای خوشحالی است ولی گم‌شدن موضوعات مهم دیگر دراین‌بین، این احساس را تقویت می‌کند که فضای هنرمندان از جامعه پیرامونشان، بیش‌ازپیش دور شده است.

وقتی همه خواب بودیم، اتفاق افتاد! برخی آثار علی‌رغم اجرا و مضمون خوب و قابل دفاع‌شان، در سکوت حذف شدند. شاید یکی از دلایل این اتفاق اعجاب انگیز، عدم در نظر گرفتن چهارچوب‌های اساسی و محکم برای برگزاری هشتمین جشنواره تجسمی فجر بود. 

هنگامی که در آستانه جشنواره از نبود بخش مهم «اهداف جشنواره» سخن گفتیم، ترسمان از امروز بود! زیرا می‌خواستیم مهمترین جشنواره تجسمی کشور، آن هم در سطح بین الملل، آوردگاه آثار شاخص و منطبق با ذائقه بومی و مذهبی ایران عزیزمان باشد تا بتواند در این فضا خط دهنده اصلی باشد نه اینکه خود مرعوب فضای حاکم شود. 

متأسفانه تعداد زیادی از هنرمندان و به ویژه خوشنویسان و نگارگران از وضعیت جشنواره تجسمی امسال رضایت چندانی نداشتند و علت اصلی آن کنار گذاشته شدن آثارشان به اتهام نگاه سنتی بوده است. گویا در جشنواره امسال تخصص و دانش هنری جای خود را به ارزش‌های نوظهوری همچون مدرن بودن داده‌اند. از جمله این آثار حذف شده می‌توان به تابلو نفیس «عروج در منا» اثر امیررضا فقیهی اشاره کرد، که با الهام از نگارگری‌های استاد فرشچیان و به عنوان ادای دِین به فاجعه دلخراش منا اجرا گردید، اما حتی در مرحله داوری اولیه نیز انتخاب نشد. همچنین «انسان علیه انسان» اثر علی‌رضا ذاکری نیز با موضوعیت داعش و گروه‌های تروریستی، سرنوشتی مشابه داشت با این تفاوت که به مرحله نمایشگاه راه یافت اما جزو 22 اثر انتخاب شده نبود. 

هر چند ادعا می‌شد که جشنواره امسال فجر توجه بیشتری به محتوا و قدرت بیان دارد اما آثار راه یافته، بیانگر مسئله دیگری بودند، چرا که برخی آثار به صرف گریز از سنت‌ها و کپی کردن نگاه‌های شبه مدرن که هیچ سنخیتی با نگاه اسلامی و حتی بومی و ملی ما نداشتند، در قلب هشتمین جشنواره بین المللی تجسمی فجر جای گرفتند.  

دلیل عمده این اتفاق تأسف بار به سیاست‌های مغشوش و چهارچوب‌های نامشخص جشنواره باز می‌گردد، چرا که سبب می‌شود فاصله میان جشنواره فجر با اهداف انقلابی آن بیشتر شود و تناسب کمتری بین آثار برگزیده با نام و هویت اصلی جشنواره وجود داشته باشد. چنین رویکردی باعث می‌شود تا جایگاه جعلی برای برخی هنرمند نماها ایجاد گردد و هنرمندان اصیل به انزوا کشیده شوند.

هر خانه جایگزین درختی می‌شود، حیات درختان قطع می‌شود تا راه‌ها و خانه‌ها ساخته شوند و انسان نمی‌داند که قطع شدن حیات درختان یعنی پایان زندگی خود او.
خوشبختانه چند سالی است که هنرمندان کشورمان به‌طور خاص به مسائل زیست محیطی علاقه نشان داده اند و آثار هنری زیادی با این موضوع
خلق کرده‌اند. در جشنواره هنرهای تجسمی فجر نیز چند اثر هنری با این موضوع به چشم می‌خورد.
یکی از این آثار، مجموعه چیدمانی است که توسط عمادالدین انوشیروانی در اعتراض به قطع درختان جنگل ابر، خلق‌شده است. در این اثر هنرمند تعدادی تنه‌ی درخت را به نشانه‌ی درختان قطع‌شده کنار هم قرار داده است و روی هر کدام از آن‌ها، نقشه‌ی خانه‌ای کشیده شده است. خانه‌ای که احتمالاً جایگزین این درخت قطع‌شده می‌شود. در میان این تنه‌ها، متنی قرار داده‌شده است که وضعیت جنگل ابر را در چند سال گذشته بیان می‌کند. زمانی که بیننده این متن را می‌خواند با نگاهی دیگر و متفاوت از قبل به این اثر می‌نگرد و تازه عمق و دردناکی فاجعه‌ای که اتفاق افتاده است را درمی یابد.
این اثر و آثار دیگر در این حوزه قدم‌های کوچک و نوپا ولی تأثیرگذاری هستند که می‌توانند جامعه را بیدار کنند. درصورتی‌که این آثار از گالری‌ها بیرون آمده و در میان مردم اجرا شوند قطعاً تأثیری دوچندان خواهند داشت.