نشریه خط

کوین شوارتز، استاد مطالعات فارسی دانشگاه مریلند در مقاله ای با عنوان "حروف فارسی"، در کنار پرویز تناولی و فرهاد مشیری از او به عنوان یکی از سه هنرمند ایرانی نام می‌برد که باعث گسترش خواص خط فارسی شده است. هرچند وی را بیشتر به سبب استفاده از رسانه‌های غیر مآلوف درکالیگرافى می‌شناسند اما در نقاشی و مجسمه نیز دستی دارد.

علی رضا آستانه در آثارش و به ویژه مجسمه‌هایش به دنبال یافتن جنبه‌های مینیمالیستی و چیدمان نوآورانه‌ای‌ در خط نویسی معاصر است. رابطه نشانه‌ای کلمه و شکل محوریت اصلی عمده آثار آستانه را به خود اختصاص داده اند به طوریکه در مجموعه «قفس های کلامی» شاهد رویکرد جدید او به ریخت کالیگرافی و استفاده مینیمال از آن در کالبد چیدمان های فلزی هستیم که منجر به خلق آثاری منحصر به فرد در مجسمه سازی معاصر ایران شده است. هر یک از آثار  این مجموعه‌ نتیجه‌ی کنجکاوی و بازیگوشی او در عین پذیرفتن محدودیت‌ها و امکانات ذاتی کالیگرافی است؛ نه تلاش برای نوآوری و بداعت، که خود معتقد است این گزینه آخر اصلا دغدغه‌ی او نبوده و نیست.

تاکنون نمایشگاه های بسیاری از آثار این هنرمند ایرانی در تهران و سایر کشورهای دیگر برپا گردیده است که «عملکرد گل‌ها» در گالری هما از جمله نمایشگاه‌های متأخر او در سال ۱۳۹۴ می‌باشد. همچنین آثار او  تا به حال در حراجی‌های معتبر بین المللی همچون کریستی، بونامز، ساتِبیز، میلون فرانسه و حراج تهران به مزایده گذاشته شده و مورد توجه علاقه‌مندان به این هنر قرار گرفته است.  در دوسالانه (بی ینال) ونیز ۲۰۱۵ نیز نقاشی‌های این هنرمند در پاویون ایران به نمایش در آمدند. 

 کالیگرافی اصطلاحی غربی است که به هنر خوشنویسی اطلاق می‌شود. حالتی نقاشی گونه که در آن خطوط با یکدیگر برخورد دارند و در واقع نوعی چیدمان خط  است. این هنر متفاوت از حروف‌نگاری (تایپوگرافی) به حساب می‌آید.

فونت فارسی، شاید از ایرانی‌ترین المان‌های ماست؛ و شاید بهترین گزینه برای طراحی زیورآلات ایرانی باشد.
بردیا حامدمحسنی، دانشجوی مقطع کارشناسی رشته علوم کامپیوتر دانشگاه تهران، است. بااینکه رشته‌ی دانشگاهی او ارتباطی با آثار تولیدی‌اش ندارد ولی با جدیت و پشت‌کار این کار را دنبال می‌کند. او درباره‌ی خود می‌گوید:
"سال‌های متمادی زندگی‌ام همواره دوست داشتم که یک حرفه هنری خاص رو یاد بگیرم و دنبال کنم و به ساختن اشیا مختلف بپردازم، همواره دوست داشتم شیشه‌گری یاد بگیرم منتهی امکاناتش فراهم نبود و من هم کم‌کم فراموشش کردم. تا اینکه برحسب اتفاق از طریق یکی از دوستانم با برند لیقه و ایده پرداز و سازنده آثارش، آقای امیرحسین رحیمی یگانه آشنا شدم، اوایل مشاهده می‌کردم و کارهای ایشان را تحسین می‌کردم تا اینکه یک روز تصمیم گرفتم خودم هم این کار رو شروع کنم "
آقای حامدمحسنی باراهنمایی‌های امیرحسین رحیمی، از آبان ۹۲، به‌صورت تجربی و بدون آموزش اولیه، شروع به ساخت زیورآلات کرد؛ و در حین کار با آزمایش و خطا، آموخت چگونه با چندتکه ورق برنج و ارّه مویی و بعدها ابزارآلات دیگر، آنچه در ذهن خود دارد را بسازد.
"هیچ‌گاه از سختی کار دلسرد نشدم، همواره سعی کردم به‌عنوان هنر و تفریح به آن نگاه کنم تا کسب‌وکار، شغل اصلی من به کامپیوتر مربوط است. همیشه هم سعی کردم ایده‌های خودم رو اجرا کنم و زبان طراحی خودم رو داشته باشم و پیرو فرد دیگری نباشم، شکر خدا هیچ موقع هم از سمت هیچ‌کس به کپی کاری متهم نشدم.
بعد هم که با دو نفر از دوستانم که آن‌ها هم خودشان مثل من مشتاق بودند، تصمیم به راه‌اندازی گروه بارنج گرفتیم تا کار هامون رو تحت یک اسم مشخص و عمومی بفروشیم، همکارانم خانم‌های آزاده دبستانی و بهنوش زمانلوی، هردو خودشان این کار رو یاد گرفتند و خیلی کم از تجربیات من استفاده کردند. هر دو نفرشان هم علاوه برساخت در طراحی کارها مشارکت می‌کنند و از خودم خیلی بااستعدادتر هستند"

مهدی سعیدی طراح جوانی است که مدت ها است نامش در برخی از محافل هنری شنیده می شود. آنچه بیش از هرچیز شهرت این سال ها را برای او رقم زده خلاقیتش در به کار گیری نوشتاراست؛ خلاقیتی که شالوده اغلب پوسترهای او است. پوسترهای او اجتماعی از خطوط و نوشته های رقصان و در هم تنیده است که اغلب به شکلی واحد می رسند. در واقع پوسترهای سعیدی بیشتر شبیه نقاشی خطی به نظر می رسد که با انتقال یک پیام همراه شده باشند. استفاده از خطوط دست نویس و بافت های موجود هم این مسئله را تشدید می کند. 

او خطاطی است که در طراحی هایش علاوه بر خطوط مرسومی چون نستعلیق، از دست نوشته های شخصی نیز بهره برده و قواعد و سنت های خوش نویسی الهام بخش او است، از جمله تبدیل نوشتار به یک شکل مانند شیر یا پرنده، که ایده ی اصلی بسیاری از پوسترهای سعیدی است.

پیوند زدن یک حال و هوای سیاه مشق گونه و سنتی با موضوعات امروزی ترفند این هنرمند در طراحی پوسترهایش محسوب می شود.

کلام و کلمه در فرهنگ ما جایگاه بالایی دارد. ایرانی‌ها در خوشنویسی، برای تمام حرکت‌های قوسی و مدور عمودی و افقی، ضخامت‌ها و نازکی‌هایی که برای ترسیم حروف به کار می‌رود، حکمت و فلسفه‌ای دارند. هنرمندان، آداب معنوی خاصی برای ترسیم حروف در‌نظر داشته‌اند و شأن قدسی برای این هنر قدیمی قائل بودند. در‌واقع خط و خوشنویسی سهم به سزایی در پیشینه هنری ایران دارد.
"چون قصه به اینجا رسید بامداد شد و شهرزاد لب از قصه فرو بست..."؛ "همشهری داستان"ی‌ها این جمله‌ی پر از قصه را در اختیار برخی از طراحان گرافیک بعضا با سابقه قرار دادند که به کمک مهارت و ذوق ایشان، با عنوان "آخر داستان"به یکی از صفحات ثابت برخی شماره‌های این نشریه تبدیل شود.
انتظار می‌رود با چنین پیشینه‌ای در زمینه طراحی حروف نوشتاری(تایپوگرافی) و خوشنویسی، وقتی هنرمندان کهنه کار و حرفه‌ای دست به طراحی می‌زنند با خلاقیت و نوآوری، طرح‌های زیبا و بی‌نقصی را خلق‌کنند، اما در این تجربه‌ی نو، با وجود مهیا بودن بستری مناسب برای دیده‌شدن و آشنا شدن مردم با این مهارت گرافیکی، برخی از این تایپوگرافی‌ها فاقد نوآوری‌های فرمی هستند.

نوشتار در کنار تصاویر راه های ارتباطی یک پوستر را تشکیل می دهند. به همین دلیل است که توانایی یک طراح گرافیک در به کار گیری نوشتار بسیارمهم است. 

یکی از مثال های خوب از به کاری گیری مناسب نوشتار را در آثار قباد شیوا می توان یافت. پوسترهای این هنرمند نسل دوم گرافیک ایران در واقع صفحاتی هستند که با نوشته های اغلب دست نویس یا خوش نویسی شده آراسته شده اند؛ مسئله ای که این روزها به دلیل ورود نرم افزارها به عالم گرافیک کمتر به آن توجه می شود، حال آنکه یک طراح به راحتی می تواند به این وسیله اثر خود را منحصر به فرد کند.

پوسترهای شیوا اغلب به صورت دستی و با تکنیک هایی کار شده اند که این دستی بودن را بیش از پیش یاد آور شوند، حتی پوسترهای معاصر تر او نیز که بدون شک دخالت نرم افزاری در آنها صورت گرفته، همین حال و هوا را دارند.

در بسیاری از پوسترهای او که حال و هوای نقاشانه و دخالت های دستی در آنها پر رنگ تر است، عناوین نیز همسو با کلیت اثر به صورت دست نویس ارائه شده اند. در واقع شیوا با رعایت اصول خوش نویسی اصیل ایرانی و افزودن تصرفات شخصی این عناوین و نوشتار را طراحی کرده است؛ این عناوین دست نویس اغلب حجم بزرگی از پوستر را اشغال می کنند و در واقع به نظر می رسد این نوع کاربرد آغازی است بر آنچه امروز در آثار نسل چهارم و پنجم گرافیک ایران به صورت جدی تر دنبال می شود. 

با یک نگاه به آثار شیوا به نظر می رسد او برخطوط کهن ایرانی اشراف داشته و قوانین آن را می داند. این آشنایی با خطوط اصیل ایرانی و آشنایی و تسلط به قواعد آن، مسئله ای است که می بایست بیشتر مورد توجه طراحان نسل جدید قرار گیرد، به ویژه آن هایی که هنوز در ابتدای راه هستند.

در هیچ کجای دنیا مرسوم نیست که برای یک جشنواره مهم، مرتب طراح پوستر را عوض کنند تا فرد جدیدی را مورد آزمایش قرار دهند. اینجا اما کمی بحث سلیقه مطرح است؛ بعضی مسئولان به سراغ همان طراحان قدیم می روند و برخی هم ترجیح می دهند جوانان خوش ذوق را وارد گود کنند. البته اول باید قبول کنیم این وسط همه چیز حرفه ای است.

طراحی پوستر امری تخصصی است و مهم‌ترین تصویر از یک جشنواره بین المللی محسوب می شود؛ اما چه فایده که به اندازه اهمیتش، مورد توجه و تمرکز قرار نمی گیرد. به طوری که در 12 سال اخیر تنها شاهد سه اثر خوب و هنرمندانه هستیم.

حمیدرضا بیدقی در دوره بیست هفتم، با اقتباس از داستان منطق الطیر عطار نیشابوری، سی مرغ را طراحی کرده که بال در بال هم، سیمرغ یگانه ای را شکل داده اند و سودای آسمان دارند. اثر دیگر متعلق به مسعود نجابتی است، که سال هاست تمرکزش را بر روی قابلیت های  نوشتار (تایپوگرافی) گذاشته و پوستر دوره بیست و نهم را نیز با تکیه بر همین اصل طراحی کرده است. طراحی که تا آن زمان در پوسترهای جشنواره فیلم فجر سابقه نداشت. آخرین اثر هم مربوط به مهدی سعیدی است، که تلاش کرده با استفاده از تکرار خطوط خوشنویسی شده در پس زمینه پوستر و همچنین تغییر جهت پرواز سیمرغ فضایی خاص و اسطوره ای را ایجاد کند. اما نکته جالب توجه، در طراحی پیکره ی سیمرغ نهفته است، چرا که سیمرغ سی دومین دوره با خوشنویسی کلمه فجر بال و پر گرفته است. 

وجه مشترک این سه اثر، ایجاد تمرکز و دوری از فضای پر عنصر است. به عبارتی، تکلیف هنرمند با اثرش معلوم است و همین باعث ارتباط مخاطب با این پوسترها می شود. این آثار و به خصوص پوستر دوره آخر ما را نسبت به دوره پیش رو خوش بین می کند، اما باید دید سرانجام کار چه می شود.