نشریه خط

چند روزی است پوستر یازدهمین دوسالانه بین المللى کاریکاتور تهران رونمایى شده. این پوستر توسط طراح پوسترهای سال های قبل این دوسالانه، سید حسن موسی زاده اجرا شده. موسی زاده در این پوستر سعی کرده با توجه به مفهوم دوسالانه که کاریکاتور است، فضای کلی اثر را کارتونی و غیر رسمی طراحی کند. بازی با عدد یازده( که در پوستر سال های قبل هم عمدتا با عدد بازی شده بود) و شبیه کردن آن به چهره ای دوست داشتنی با قرار دادن دو چشم برای این عدد از جمله کارهایی است که ظاهر پوستر را با مضمون آن هماهنگ می کند. موسی زاده در این اثر بیشتراز رنگ های گرم استفاده کرده و با لکه گذاری رنگ های سرد و خنثی، علاوه بر متعادل کردن وزن رنگ ها، به مخاطب کمک کرده که چشمش راحت تر و بهتر در کل اثر بچرخد.

سید حسن موسی زاده متولد سال ۱۳۵۱ است و کارشناسی اش را در رشته ی گرافیک از دانشکده ی هنرهای زیبا دانشگاه تهران اخذ کرده. وی طراح بسیاری از پوستر های دیده شده است.

یازدهمین دوسالانه بین المللى کاریکاتور تهران قرار است در سه بخش‌ کارتون موضوعی با محور «ایمنی و امنیت»، کارتون با موضوع آزاد و کاریکاتور چهره، با محور افراد مشهور دنیا اعم از بازیگر، ورزشکار، سیاستمدار و... برگزار شود. علاقه مندان به شرکت در این رویداد مهم می توانند تا ۳۱ فروردین سال ۱۳۹۶ آثار خود را به دبیرخانه ارسال کنند.

المپیک ریو هم به پایان رسید. از همان ابتدا حضور ورزشکاران ایرانی و فعالیتشان سوژه ی  شبکه های تلویزیونی، سایت های اینترنتی و شبکه های اجتماعی بود. کاریکاتور هم به عنوان یک رسانه ی منتقد از به تصویر کشیدن لباس های کاروان تیم ملی المپیک ایران شروع کرد و بسیاری از لحظات و حاشیه های به وجود آمده  در طول مسابقات را ثبت و ماندگار کرده است.

۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ ، جت‌های جنگی در آسمان استامبول و آنکارا پرواز کردند و ارتش، پل‌های بُسفُر و سلطان محمد فاتح در استانبول را به وسیله تانک و سربازها مسدود کرد. بسیاری از خطوط تلفن قطع شدند و حکومت ترکیه برای مبارزه با کودتاگران، از پلیس درخواست کمک کرد. پس از کودتا، ۲۷ مه سال ۱۹۶۰،  این دومین کودتا در تاریخ معاصر ترکیه است که این بار به فرجام نرسید. 

البته کودتای نافرجام ارتشِ ترکیه، صرفا ابعاد سیاسی نداشت، بلکه واکنش هنرمندان در سایر نقاط جهان را نیز در پی داشت. در این میان کارتونیست‌ها و کاریکاتوریست‌های مختلف از ترکیه و سایر کشورها چون ایران، برزیل، ژاپن، کُزوو، اسپانیا، هلند و... با زبان طنز به این اتفاق مهم در تاریخ ترکیه واکنش نشان‌ دادند. نکته قابل توجه در این آثار، تأکید بر استفاده از اِلمان‌های به کار رفته در پرچم ترکیه است؛ به طوری که در غالب آثار، شاهد حضور رنگ قرمز و نشان هلال ماه و ستاره هستیم.   

شاید شوخی با وقایع جدی و دست انداختن افراد، شناخته شده‌ترین وجه کاریکاتور باشد، اما طنز مستتر در این تصاویر گاهی چنان پرده از عمق فجایع انسانی برمی‌دارد و در ذهن و قلب مردم جای می‌گیرد که از تمام خطابه‌ها و سخنرانی‌ها اثرگذارتر عمل می‌کند.

داعش را هر کس از نگاه خود می‌بیند؛ خاور میانه یک‌جور، غرب یک‌جور و شرق هم به شکلی دیگر. اما تفاوت نگاه‌ها حقیقت را تغییر نخواهد داد. به غیر از هنرمندان مزدور در بعضی دولت‌ها، معمولا هنرمندان و به خصوص کاریکاتوریست‌ها که زبان نیش‌دار و تندتری دارند، بی‌پرده حرف می‌زنند و به دنبال افشای حقیقت‌اند. اگرچه تا زمانی که داعش به جان مردم غرب نیفتاده بود، آن‌ها ترجیح می‌دادند خیلی کاری به کار این ماری که در آستین پرورده بودند نداشته باشند؛ اما انعکاس حمایت‌های غرب از داعش دامان‌شان را گرفت و بعد از این بود که رسانه‌ها و هنرمندان مغرب‌زمین هم رو به هجو داعش آوردند. 

کاریکاتورهای مربوط به داعش، غالبا به دنبال افشای ماهیت آن و دستان به اصطلاح پشت پرده‌ی این جریان‌اند. غربی‌ها غالبا به بُعدِ توحش و بی‌مغزی داعش می‌پردازند و آن را موجودی می‌دانند که از زیر بوته سبز شده است. اما در منطقه‌ی اصلی درگیری‌ها یعنی خاورمیانه اغلب کاریکاتوریست‌ها به کشورها و سیاسیون حامی داعش هجوم می‌برند. این موضوع در ایران که هم تحت تأثیرِ اعمال این گروه است و هم کاریکاتوریست‌های حرفه‌ای زیادی دارد، بیش‌تر نمود دارد. چند نمایش‌گاهی که در یکی دو سال اخیر برگزار شده هم شاهد این مدعاست.

دقیق نمی‌دانم اما فکر می‌کنم اگر ایرانی‌ها نبودند، اینستاگرام، تلگرام، لاین و این‌ها با افتِ شدید سهام رو به رو می‌شدند! دقیق هم مشخص نیست که چرا ما این میزان از فعالیت در شبکه‌های اجتماعی مجازی را در فضای واقعی اجتماع نمی‌بینیم؛ و باز هم مشخص نیست که چرا این میزان از نبوغ و خلاقیت در طنزپردازی، گاهی هجو و گاهی حشو، راه به سوی گره‌گشایی در اجتماع باز نمی‌کند؟!

اگرچه زمانی که ما برای گردش‌ و تولید مجازی می‌گذاریم بیش از قاعده است، اما گاهی به یک اهرم قدرت برای تغییر نامطلوب‌های جمعی نیز تبدیل می‌شود. نمونه‌اش همین لباس المپیک و لباس تیم ملی و مسائلِ روزِ خبرساز. کافی بود اولین تصویر از لباس منتشر شود تا به سرعت موتور فوتوشاپ‌ها به راه بیفتد. خاطره‌انگیزی پاک‌کن‌های آبی-نارنجی و سالاد شیرازی از اولین تشبیه‌هایی بود که برای لباس‌های المپیک پیدا شد. عده‌ی زیادی هم در این مدت کوتاه این لباس را به تن کردند، از امیرمهدی ژوله گرفته تا دیوید بکام!

با همه‌ی این اوصاف اگر خودمان را لحظه‌ای به جای طراح لباس‌ها قرار می‌دادیم، با تمام انتقادهایی که به آن وارد بود، می‌دیدیم که چه حملات تندی را باید تحمل کرد و چه فشار روانی‌ای بر طراح وارد می‌شود. می‌شد با برگزاری یک مسابقه‌ی ساده از همه‌ی این‌ها پیش‌گیری کرد. دیدیدم که بعد از زیاد شدن سر و صداها، خیلی از طراحان داخلی به صورت خودجوش طراحی کردند و آن‌ها را از رسانه‌های خودشان نمایش دادند. شاید اگر فراخوانی داده می‌شد، الان لباس آبی-نارنجیِ معروف، تنها یک گزینه‌ی رد شده بود که نیازی به این همه طنزپرداری هم نداشت...

صاحبان اندیشه بنا به ذوق و استعدادشان  راهی را بر می گزینند تا ایده هایشان را با دیگران به اشتراک بگذارند، یکی دست به قلم می شود و می نویسد، یکی قلمو را بر می دارد و نقشی می زند، یکی دوربین به دست می گیرد، یکی از صدایش استفاده می کند... از این یکی ها زیاد است. یکی از این یکی ها محمدرفیع ضیایی است. استادی که اگر او را از نزدیک هم ببینی از تواضع و فروتنی اش در عجبی. او کاریکاتوریست، کارتونیست و اهل قلمی بود که همین پنجم تیرماه 95 چمدانش را بست و سفر آن دنیایی اش را آغاز کرد. برخی معتقدند که وی پرکارترین کاریکاتوریست ایران است. او نه تنها طرح می زند بلکه در زمینه ی کارتون و کاریکاتور هم تحقیقاتی ژرف انجام داده است.  اگر بنا باشد تا سوابق کاری اش بیان شود شاید یک پست نتواند تمامی تلاش های سی ساله اش در زمینه ی کاریکاتور را پوشش دهد.  نگاهش طنزآمیز و انتقادی است. در برخی آثارش مردی سفید رنگ دیده می شود که هاشورهایی متراکم و متمرکز آن را پوشانده است. سفید بودن و رنگین بودن پس زمینه  و بالعکس تضادی مناسب به وجود آورده است که با وجود هاشورها همگن شده اند البته کاریکاتورهایی تمام رنگی و بدون خصوصیات تشریح شده هم جزیی از آثار اوست. موضوعات مختلفی زیر قلمش جان گرفته اند. موضوعاتی نظیر صلح، انتقاد از جنگ طلبی، اخبار و مطبوعات، محیط زیست، میراث فرهنگی وغیره در آثارش دیده می شوند. محمد رفیع ضیایی در میان شخصیت های کارتون هایش نفس می کشد، حضوری سفید که جاودانه است.