نشریه خط

درست هفت سال از برگزاری نخستین جشنواره تجسمی فجر می گذرد. آن روزها در اساس نامه این جشنواره مواردی به عنوان اهداف اساسی  ذکر شدند، ازجمله ارتقای هنر ایرانی و اسلامی، نمایش دستاوردهای تازه هنرمندان داخلی و خارجی، کشف استعدادهای هنری ‌و توجه خاص به هنر متعهد و انقلابی. این روزها اما با قدم زدن در راهروهای گالری صبا فاصله عمیقی میان هفت سال پیش و امروز این جشنواره مشاهده می شود. هر چند وجود چند بخش جنبی در کنار بخش اصلی کمی از این فاصله خواهد کاست.

در مطلب دیگری به وضعیت آثار نمایش داده شده در بخش نقاشی اشاراتی شد. در نتیجه از آن گذر کرده و به بخش گرافیک، تصویرسازی وکاریکاتور خواهیم پرداخت. 

با توجه به بی نظمی ها و تغییرات ناگهانی که در روند برگزاری جشنواره تجسمی فجر رخ داد، نهایتا بر خلاف گذشته بخش گرافیک صرفا به نمایش آثاری از شانزده طراح ایرانی پرداخت؛ شانزده نفری که به گفته برگزار کنندگان، سرآمدان این رشته محسوب می شوند؛ در حالی که جای خالی هنرمندان نام آشنایی در میان آنها حس می شود، به ویژه آنکه خبری از جوان تر های این عرصه نیست.

بخش تصویرسازی نیز به نمایش آثار تصویرسازانی پرداخت که تا پیش از سال نود فعالیت کرده اند. گذشته از تنوع و نوع نمایش آثار، کیفیت بعضی از آنها کافی و مناسب به نظر نمی رسیدند. به طور کلی وسعت فضای نمایش این بخش کافی نبوده و همین امر منجر به فشرده شدن آثار و نمایش نامناسب آنها شده بود. در بخش کاریکاتور نیز با آثار نسبتا متنوعی روبه رو بودیم که در کمال تعجب نام هنرمندان در کنار آثار نصب نشده بودند. حضور ناهماهنگ آثار مجسمه سازی نیز در مکان نمایش این آثار بیش از پیش به از هم گسیختگی فضا دامن زده بود.

در هر حال اگر امسال را آغاز روند جدید در تاریخ این جشنواره بدانیم، به نظر می رسد اساسا با فلسفه پیدایش آن مغایر است، با یک شروع نامناسب و بی نظم روبه رو هستیم که هر بخش ساز خود را می زند. در واقع برگزارکنندگان نمایشگاه امسال را نمایه ای از چندین سال هنر ایران معرفی می کنند، در حالی که نتیجه حاصل شده منجر به رسیدن به این هدف نمی شود.

کتاب "و آفتاب هدایت" از مجموعۀ اختران، نوشتۀ جواد محقق و روایتگر برخی از کرامات امام هادی (ع) است. متنی که بواسطۀ "فریدالدین ملایی" برای گروه سنی "د" و "ه" تصویرگری شده است. تصاویر این کتاب مانند سایر کتاب های این مجموعه، حال و هوای قدیمی و بویژه چاپ سنگی دارد، که با توجه به وجه تاریخی داستان ها مناسب به نظر می رسد. طرح ها به همین دلیل ساده و تقریبا فاقد تنوع رنگی اند. و غالبا بر زمینه ای به رنگ بژ با خطوط و گاه سطوحی سیاه و البته با بافتهایی ترسیم شده اند؛ در برخی قسمت ها نیز از رنگ سفید برای تاکیدهای فرمی و معنایی استفاده شده است. علیرغم نبود تنوع رنگ، ترکیب ها کم و بیش متنوع و مناسبند. تقسیم بندی های هندسی و جدول کشی های آثار قدیم در این آثار نقش ویژه ای دارند.
از نقاط قوت این مجموعه تصاویر، توجه به حرمت و قداست امام معصوم است، که تصویرگر بواسطۀ تمهیداتی بصری آن را مورد توجه قرار داده است. به عنوان مثال، در هیچکدام از تصاویر این کتاب، چهرۀ امام تصویر نشده و گرد سر ایشان بنا به شیوه ای که از گذشته متداول بوده هاله ای نورانی که در اینجا غالبا با رنگ سفید نیز موکد شده ترسیم شده است. همچنین گاه که در مجلسی امام (ع) در کنار شاه تصویر شده اند، پس زمینۀ سفید ایشان در کنار زمینۀ سیاه شاه، قداست ایشان را مورد تاکید قرار داده است.
نکته قابل توجه دیگر در این مجموعه، تصویر شیرهاست که اگرچه در چند ماجرا به آن ها اشاره شده اما تصاویرشان بیشتر به بازی های تصویری با فرم شیر و بی ارتباط با متن می نماید. به عنوان مثال نقش بال دار شیر که بارها هم بر آن تاکید شده –به نحوی که انگار محوریت کتاب با آن هاست و نه وجود نازنین امام (ع)-، نسبتی با بطن ماجراهای کتاب ندارد. همچنین در یکی از تصاویر، شیرهای آمیخته به نقوش طلسم و سحر و جادو، در حالی که حیات یافتن آن ها در ماجرای نقل شده در کتاب، نه از این راه ها، بلکه به امر امامت تحقق یافته بود، نشان از نگاهی سطحی به ماجراست.

نقاش می تواند نقاشی کند بدون آن که ملزم به نمایش دادن یک پیام یا به تصویر کشیدن موضوعی خاص باشد. شاید این عمده تفاوت میان نقاشی و گرافیک و تصویرسازی است. اثر گرافیست در تعامل با مخاطب تعریف می شود و باید پیامی را به مخاطب منتقل کند، خواه تبلیغاتی، خواه فرهنگی؛ تصویر ساز هم ملزم به روایت یک داستان در غالب تصاویر است، اما نقاش این الزامات را ندارد.

در واقع نقاش می تواند از مفاهیم و موضوعات رئالیستی(واقعی) برداشتی انتزاعی داشته باشد و مفهوم را ساده شده و تنها با رنگ و فرم به تصویر بکشد؛ کاری که مرتضی اسدی در آخرین نمایشگاهش با عنوان "من و پاییز" استادانه انجام داده. 

نقاشی های وی علارغم وحدت موضوعی بسیار متفاوت اند. در برخی از آثار رنگ ها و نقش ها پاییزی است ولی در بعضی دیگر نه. رنگ های گرم پاییزی، مربع های آبی کاربنی و رنگ های گرم در مرکز آن و... تصویری است که نقاش از پاییزِ اطرافش برای مخاطب به تصویر می کشد. آثار اسدی از منظر به کار بردن رنگ و ترکیب بندی عناصر، استادانه و زیباست

در بخشی از معرفی نامه ی این نمایشگاه می خوانیم: "من چیزی به جز پاییز در پیرامون خود نیافتم. پاییزی که باید آن را چون جان شیرین دوست داشت و در انتظار زمستانی سخت و در انتظار بهاری دیگر ماند."

مرتضی اسدی لیسانس نقاشی اش را از دانشگاه تهران دریافت کرد و فوق لیسانس را در همین دانشگاه، در رشته تصویرسازی ادامه داد. وی دارای دکترای پژوهش هنر از دانشگاه شاهد و نیز دکترای تاریخ هنر از دانشگاه سوربن پاریس است. در کارنامه ی اسدی علاوه بر تدریس در دانشگاه های مختلف هنر و عضویت در هیئت علمی دانشگاه شاهد، برگزاری ده ها نمایشگاه فردی و گروهی نیز دیده می شود

نقاشی های قهوه خانه ای و چاپ های سنگی اولین تصاویری ست که از مقاتل مصور در ذهنمان به یادگار مانده. آثاری که شاید اولین نمونه های همراهی متن مقاتل با تصاویری هستند که هدفشان همدردی و درک بیشتر مخاطب از این واقعه بوده است.

کتاب تشنه لبان نمونه ای امروزی از این تصور است. فضای کلی کتاب حال و هوایی از قدمت و درعین حال به روز بودن را توأمان دارد. جنس کاغذ، نوع صفحه آرایی و تصویرسازی ها همه از این قاعده پیروی می کنند.

تصویرسازی ها دریک نگاه، نمونه امروزی شده چاپ های سنگی هستند که قواعدی از نقاشی های قهوه خانه ای را نیز به ارث برده اند.تصویرساز این کتاب "هاجر سلیمی نمین" است، تصویر ساز جوانی که در ارائه اثری فاخر و متناسب با واقعه عاشورا موفق عمل کرده. وی در شخصیت پردازی سپاه امام حسین(علیه السلام) و حتی اسب های ایشان از مدل زنده و در مورد سپاه دشمن از چاپ های سنگی بهره گرفته است. 

در نهایت می توان گفت همکاری قلم حمید گروگان،طراحی گرافیک کوروش پارسا نژاد وتصویرسازی های هاجر سلیمی نمین فضایی را پدید آورده که علاوه بر جذابیت و زیبایی، برای مخاطب نیز قابل فهم است.

اهمیت تصویرسازی، خصوصا برای کودکان به دلیل تاثیرگذاری بی چون و چرایی که بر ذهنیات و باورها و گرایشات آن ها در آینده می گذارد، بر کسی پوشیده نیست، و البته در این میان، تصویرسازی موضوعات اعتقادی برای این گروه، ظرافت های بیشتری می طلبد که متاسفانه در گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
"زهرا کیانی" از جمله تصویرگران جوانی است که آثارش نمونه های نسبتا خوبی در حیطۀ این گونه تصویرسازی  به شمار می روند. استفادۀ مناسب از رنگ و بافت، تکنیک و ایجاد فضایی صمیمی برای کودکان و تناسب آثار با فضای موضوع، از نقاط قوت آثاراوست.
این آثار غالبا با تکنیک کولاژ ایجاد شده اند که علاوه براینکه ارتباطی مناسب با کودک برقرار می کند، می تواند نگاهی نو به مواد و وسایل و محیط پیرامون در او به وجود آورد و خلاقیتش را بارور سازد. اگرچه این تکنیک بارها توسط تصویرگران داخلی و خارجی به کار رفته اما بهره گیری از آن در حوزۀ آثار با محوریت موضوعات اعتقادی، نسبتا تازه است.
علاوه بر تکنیک، استفاده از رنگ های شاد و لطیف، و البته دقت به بار معنایی آن ها، فضاهایی متناسب با روحیات کودکان ایجاد کرده و بر خلاف برخی آثار، کلیتی سخت و خشن و سیاه از دین در ذهن آن ها ایجاد نمیکند. بهره گیری مناسب از رنگ ها و همراهی خوب آن ها با بافت پارچه ها و الیاف، کودک را به ورق زدن کتاب و برقراری ارتباطی صمیمی با شخصیت ها و مفاهیم و فضای داستان، مشتاق می کند.