نشریه خط

اهمیت بازسازی و مرمت بناهای تاریخی در حدی است که اگر نادیده گرفته شوند ممکن است بخشی از هویت تاریخی و چه بسا انسانی کشور آسیب ببیند.همانطور که متاسفانه در برخی بناها در اثر اهمال و شاید بی‌توجهی، همین اتفاق رخ داده است.

مجموعه سعدالسلطنه قزوین که ماهیتی درون گرا دارد، بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده جهان و مرکز تجاری درون شهری ایران است و درعهد قاجار (ناصرالدین شاه)، ساخته شده است. این بنا شامل ۶ حیاط به نامهای سعدیه، سعدالسلطنه، نگارالسلطنه، قهرمانی، بهشتی و راسته وزیر است و ارزشمندترین قسمت آن، چهارسوقی است که بر فراز آن گنبد بزرگ کاشیکاری شده ای قرار دارد.این مجموعه با حداقل مصالح یعنی آجر و کاشی، بسیار غنی و درخور توجه است و عملیات مرمت آن در سال ۸۶ آغاز گردیده.این مرمت از نوع جامع بوده و مرمت کالبدی آن شامل مرمت استحکامی، فضاهای معماری، تزیینات وابسته به معماری، سیستم های ساختمانی و همچنین ساماندهی عملکردها می‌باشد.پس از اتمام مرمت بیرونی این مجموعه تاریخی، سازمان میراث فرهنگی قزوین، خواستار اجرای طراحی داخلی یکی از سراها و تبدیل آن به پژوهشکده هنر و موسیقی ایران شد که اینکار حال و هوایی هنری  در ابن کاروانسرای قدیمی ایجاد کرد.

در مجموع، مرمت اصولی این بنای تاریخی باعث شد تا کاروانسرایی متروک اما با ارزش از لحاظ تاریخی، احیا و تبدیل به ساختمانی پویا و فعال شده و همچنین کاربری سنتی و غیراستفاده آن در دنیای امروز، به کاربری های قابل استفاده ای همچون رستوران، تولیدی و فروشگاه لباس و ...و همچنین پژوهشکده هنر و موسیقی در سرای نگارالسلطنه تبدیل گردد.همچنبن میتوان گفت مرمت این کاروانسرا، به دلیل احیای رونق و فعالیت گذشته بنا، البته متناسب با نیازهای انسان امروزی و از آن مهمتر با حفظ ارزشهای معماری سنتی آن ، از نمونه‌های موفقی است که میراث فرهنگی آنها  را به انجام رسانیده است.

همیشه قدیمی بودن عیب نیست بلکه گاهی چیزهای قدیمی با ارزش‌تر از نمونه‌های جدیدشان هستند. معماری هم از این قضیه مستثنا نیست و می‌توان با فرهنگ سازی و تعریف کاربری‌های جدید، سرمایه‌های بخش خصوصی را برای حفظ و بازسازی بناهای تاریخی جذب کرد.
 شبیه این اقدام برای خانۀ تاریخی ننه کوکب، که به اسم خانه نوریان زواره نیز شناخته می‌شود، اتفاق افتاده است. این خانه با الگوی سنتی چهار صفه در منطقه «پای قلعۀ سنگ بست» قرار دارد که از قدیمی‌ترین قسمت‌های شهر زواره است. معماری این بنا از الگوی چهار صفه‌ تبعیت می‌کند که آن را برآمده از اعتقادات مردم زواره می‌دانند و چاره اندیشی‌هایی که برای مهار گرمای طاقت فرسا در آن وجود دارد، در خور توجه است. برای اینکه بتوانید شکل کلی این خانه را تصور کنید، دو شبه استوانه‌ی عمود بر هم را در نظر بگیرید که در محل تقاطع آنها برآمدگی‌ای به شکل نیم گنبد قرار گرفته است که به هوای آزاد راه دارد. استوانه‌ها نیز از سه جهت بسته هستند و از یک جهت به سمت حیاط باز می‌شوند. اما این خانه، زیرزمین، بادگیر و اتاق‌هایی دارد که این اتاق‌ها در هر چهار کنج بین استوانه‌ها و در دو طبقه قرار گرفته‌اند. هوایی که از بادگیرها و حیاط وارد چهارصفه می‌شود، به دلیل ارتفاع زیاد مرکز چهار صفه، هوای گرم را از قسمت نیم گنبدی مرکز خارج می‌کند و به خنک شدن فضای داخل منجر می‌شود. جالب است بدانید که چهارصفه به عنوان فضایی عمومی نقشی شبیه حیاط را داشته و مردم در ساعت‌های گرم روز، آن را آب و جارو می کردند و در هوای خنک آن می‌خوابیدند.
حدود سه سال است که این خانه برای کاربری موزه و مهمان سرا بازسازی شده و امکان اقامت مسافران در آن فراهم است. مالک جدید این خانه یعنی آقای صادقی فرد به کمک دو تن از استادکاران قدیمی زواره این خانه را بازسازی کرده که در مرمت انجام شده از روش‌های سنتی با مصالح جدیدی چون سیمان استفاده شده است؛ اما به نقل از مالک جدید خانه، شکل فضایی خانه با تغییرات اندکی، حفظ شده است. البته در این اقدام جای نظارت‌های میراث فرهنگی خالی بوده، و برای نظارت بر اصول مرمتی مرتبط با بناهای تاریخی اقدامی صورت نگرفته است.

از مهم‌ترین چالش‌های فعلی معماری و شهرسازی در سطح کلان، موضوع روزآمد کردن روستاهاست. روستاهایی که با فاصله گرفتن همه جانبه از شهرها، مسائل گوناگون و گاهی لاینحل برای‌شان ایجاد می شود. طرح بازسازی و حفظ روستای میمند از معدود پروژهایی‌ست که به همت چند تن از فعالان میراث فرهنگی سر وشکلی متفاوت و طراحانه به خود گرفته است. خانه‌های زمستانه و دست‌کند میمند با سابقه‌ی شاید چند هزار ساله‌ی خود به عنوان میراثی مهم برای کشور و محیطی جذاب برای توریست‌ها به شمار می روند. گروه میراث که چند سالی هست با مردم میمند زنده‌گی می‌کنند و مدت زیادی از سال را نیز در آن‌جا اقامت دارند، با بهره‌گیری ازسازه‌ها و کنده‌های قدیمی میمند، اقدام به ساخت فضاهای مورد نیاز اهالی کرده‌اند. طراحان تلاش داشته‌اند که ضمن استفاده از امکانات روز، ظاهر و حال و هوای روستا را نیز حفظ کنند. اگرچه تلاش‌های طراحانه و متفاوت میراث قابل ستایش است، اما به نظر می‌رسد با نبود زیرساخت‌های کافی برای زنده‌گی نسل جوان میمند، این تلاش‌ها نتواند این نسل را در این منطقه حفظ کند و بناهای ساخته شده بیش‌تر به مذاق گردش‌گردان خوش بیاید تا اهالی روستا.