نشریه خط

در سالی که به نام انیمیشن نام گذاری شده بود، حضور ۸ انیمیشن سینمایی در جشنواره فیلم فجر سبب شد تا بار دیگر پس از «شاهزاده روم» صحبت‌ها درباره انیمیشن‌ ایرانی و جایگاه آن‌ در جشنواره فیلم فجر جدی‌تر دنبال شود. با وجود این‌که «شاهزاده روم» در جشنواره سی و سوم ناملایمات بسیاری را از سر گذراند اما در اکران به موفقیت کم نظیری دست یافت و همین امر موجب شد تا سایر انیماتورها نیز با قوت بیشتری به کار خود ادامه دهند. البته تصور می‌رفت که مسئولین هم با نگاهی ویژه‌ و توجهی بیشتر به این حوزه بنگرند اما جشنواره سی و چهارم فجر نشان داد که همچنان آش همان آش است و کاسه همان کاسه!

عدم اکران پویانمایی‌ها در کاخ رسانه‌ای جشنواره و در نظر نگرفتن هیچ بخشی برای حضورشان، باعث شد تا سازندگان این هشت اثر طی نامه‌ای به شکلی محترمانه اعتراض خود را به این دیده نشدن اظهار کنند، که سرانجام آن به اکران محدود آثار در کاخ مردمی جشنواره ختم شد. در اختتامیه نیز دو جایزه ویژه بهترین کارگردانی و بهترین پویانمایی به ترتیب به حامد کاتبی برای «در مسیر باران» و محمد امین همدانی برای «فهرست مقدس» اعطا گردید.

هر چند سازندگان این آثار سودای سیمرغ نداشتند، اما توجه رسمی به حوزه مهم و تاثیرگذار پویانمایی اتفاقی است که هر چه زودتر بیافتد جلوی ضرر‌های فرهنگی بیشتر را می‌گیرد. در سینمای امروز جایگاه پویانمایی ها در میان ده فیلم برتر اکران جهانی است، چرا که دیگر به عنوان محصولی برای کودکان شناخته نمی‌شود و مخاطبان بزرگسال را نیز در بر می‌گیرد. مخاطب هشت اثر حاضر در جشنواره امسال فجر را هم بیشتر باید نوجوانان و بزرگسالان دانست، زیرا نوع داستان‌ها و شخصیت‌پردازی آثار به گونه‌ای است که بیشتر مورد توجه بزرگسالان واقع می‌شود. 

«در مسیر باران» ساخته حامد کاتبی، «پادشاه آب» اثر مجید اسماعیلی، «فهرست مقدس» ساخته محمد امین همدانی، «کله آهنی» به کارگردانی غلامرضا ملااحمدی، «ناسور» اثر کیانوش دالوند، «بازمانده» ساخته احسان طاهری، «قلب خورشید» به کارگردانی احمد علمدار و «نبرد خلیج فارس2» به کارگردانی فرهاد عظیما، هشت پویانمایی سینمایی راه یافته به جشنواره سی و چهارم فیلم فجر بودند که متأسفانه در سایه کم توجهی مسئولان به تلاش‌های چند ساله دوستان انیماتور، نادیده گرفته شدند. با این حال امیدواریم در سال آینده شاهد اکران عمومی حداقل یک یا دو اثر پویانمایی در سینماهای کشور باشیم تا این راه پر پیچ و خم کم کم همواره گردد و روزی انیماتورهای با استعداد ایرانی به جای کوچ در وطن بمانند و شکوفا شوند.

دانشگاهی که امروزه با نام دانشگاه امام صادق (ع) میشناسیم، در سال 1349، با هدف ایجاد شعبه‌ای از دانشگاه هاروارد برای رشته‌های مدیریت در ایران ساخته شد. دفتر معماری فرمانفرمایان متصدی طراحی و اجرای این پروژه بود که نادر اردلان با همکاری یحیی فیوضی طراحی بنا را به عهده گرفتند. آنچه که در طرح معماری این دانشگاه قابل توجه است، استفاده از الگوهای معماری ایرانی‌ است؛ اینگونه که طرح معماری بنا از هندسۀ باغ‌ها و مدارس ایرانی تبعیت می‌کند. در این بنا نقش آفرینیِ هندسه در ایجاد کیفیت فضایی بنا را می‌توان به خوبی مشاهده کرد. لذا با وجود استفاده از فن‌آوری‌ها و برخی عناصر جدید در ساخت بنا، نسبت بنا با معماری ایرانی قابل درک است. 

طراحان با ترکیبی از الگوهای به کاربرده شده در باغ‌ها و مدارس گذشتۀ ایران، توانسته‌اند به کلیتی هماهنگ با ارزش­‌های گذشته دست یابند. با تمهیدات اندیشیده شده، طرح جدید پاسخگوی برنامۀ فیزیکی مورد نظر طراحان نیز بوده است. در محوطۀ دانشگاه می‌توان الگوی استقرار کوشک در محدودۀ یک سوم میانی باغ ایرانی، بنای سردر و کوشک انتهایی باغ را همزمان مشاهده کرد. همچنین قرار گرفتن حیاط‌های شش ضلعی در پیرامون محوطه با الگوی مدارس ایرانی قابل قیاس است. اتاق‌هایی که دور تا دور این حیاط‌ها قرار دارند از هندسۀ جانمایی حجره‌ها تبعیت می‌کنند. محوطۀ باز دانشگاه نیز با الگوی درختان و آب در باغ ایرانی سامان‌دهی شده است. نمایش عیان مصالح، راهکار دیگری است که حال و هوای معماری گذشته را در فضا حاکم کرده است. حتی از نظر فرمی نیز پوشش‌های طاقیِ اتاق‌های پیرامون حیاط‌های شش ضلعی یادآور نماهای معماری گذشته است.

اگرچه امروزه به دلیل نیازهای کاربردی تغییرات و الحاقاتی در دانشگاه صورت گرفته و ناهماهنگی‌هایی در ایدۀ اولیه پدید آورده؛ اما با توجه به طرح اولیۀ آن می‌توان گفت، این بنا نمونۀ بسیار خوبی از کاربردی بودن الگوهای گذشتۀ معماری و نحوۀ استفادۀ منطقی از آنهاست.  

 در میان دانشجویان معماری این تفکر رایج است که بنا به کاربری بناها، می توان آنها را در دو قالب کلی طرح های  با اهمیت عملکردی و یا فرمی شناسایی کرد. در این میان طرح‌هایی مانند مجموعه‌های فرهنگی را به عنوان طرح‌های فرمی‌ای که نیازمند ایده‌پردازی در فرم، پلان  و ... هستند معرفی می‌کنند. این رویکرد را امروزه می‌توان در طراحی مساجد نیز مشاهده کرد. مساجدی با نقش همزمان فرهنگسرا یا مجتمع‌ فرهنگی!

 در مجموعۀ فرهنگی امام‌ رضا(ع)، معمار چنین نگاهی در رویکرد طراحی خود داشته است. سعید رضا بریری در مصاحبه‌اش با سایت تبیان اجرای چنین پروژه‌یی، که نه فقط مسجد باشد و نه فرهنگسرا، بلکه ترکیبی از آن دو باشد، را در سطح شهر مفید دانسته و هدف خود را نزدیک کردن دو نسل از مردم که برخی با مساجد و برخی دیگر با فرهنگسراها انس بیشتری دارند، معرفی می‌کند. همچنین معمار با وجود اذعان به این مطلب که زمینه و بافت باید در طرح گنجانده شوند، از اعتقاد به الگوهای ساخت مساجد مدرن صحبت کرده است و ایدۀ وحدت در شکل انگشتان گره خوردۀ دست را به عنوان ایدۀ فرمی خود معرفی می‌کند.

اما مسئلۀ اصلی اینجاست که آیا در بافت جدید شهرها، یعنی جایی که کمتر اثری از بناهای تاریخی باقی مانده، باید مساجد را با ایده پردازی و روش‌های فرمی جدید طراحی کرد؟ و تنها در مواقعی که بافت پیشینه‌ای تاریخی دارد، با کمک الگوهای تاریخی به ایده‌پردازی پرداخت؟ یا اینکه طرح، باید، در هر بافتی برخاسته از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی باشد، زمینه‌هایی که امروزه کمتر می‌توان آنها را در بافت شهرها مشاهده کرد. 

 سوالی که لازم است از معمار پرسیده شود، این است که اگر برخورد فرمی برای طراحی مساجد مناسب است، چرا چنین طرح‌هایی برای فهمیده شدن نیازمند توضیحات معمارهایشان هستند؟ آیا این وظیفۀ مردم است که ذهن معمار را بخوانند؟ و یا این وظیفۀ معمارهاست تا بر اساس ذهنیت مردم از هویت‌های ملی و مذهبی‌شان طراحی کنند؟ آیا حاصل این اتفاق این نیست که به جای حضور پررنگ‌تر مساجد در شهرها، کم‌کم با شکل‌ها و الکوهای متنوعشان، در ماهیت مجتمع های فرهنگی-مذهبی رنگ ببازند؟

کمپانی غربی می‌خواهد پول دربیاورد، کی، کجا و چه‌گونه بودن‌ش زیاد مهم نیست اگرچه که گاهی اهداف فرهنگی‌ش را در لفاف اقتصاد برآورده می‌کند. برند دولچه و گابانا یا همان D&G معروف این‌بار اولین مجموعه‌ی اسلامی‌اش را رونمایی کرده است. بازار ۲۶۰ میلیارد دلاری فعلی و ۴۸۰ میلیارد دلاری سال‌های آینده‌ی پوشاک در کشورهای مسلمان، هر شرکت و طراح و صاحب صنعتی را وسوسه می‌کند تا به انحاء مختلف این سرمایه‌ی بالقوه را در دست بگیرد. دولچه گابانا سعی کرده تا ذائقه‌ی پوشش زن مسلمان و به طور خاص عرب را بفهمد و رنگ،‌جنس و نحوه‌ی عمل‌کرد لباس‌ها را متناسب با آن طراحی کند. رنگ‌های مات و سنگین مثل سفید و سیاه و بژ در وهله‌ی اول به لباس‌ها ظاهری آشنا داده و نمی‌گذارد که این مشتری‌های غالبا ثروت‌مند به راحتی آن را پس بزنند. اما طراحان این کمپانی پرحاشیه ظاهرا خیلی هم فضای زنان را در کشورهای عربی نشناخته‌اند. طراحی لباس‌های نیمه شفاف به شکل توری هم‌راه با پوشش کامل سر و بالاتنه ترکیب عجیبی را به وجود آورده که با فیگورهای خاص مدل‌‌ها عجیب‌تر نیز شده‌اند!

استفاده از موتیف‌ها و تزئینات شرقی، دو رنگ متضاد تیره و روشن و ساختار یک‌پارچه‌ی این عباهای زنانه، آن‌ها را به عرف این محصولات نزدیک کرده است. این دومین مجموعه‌ای است که دولچه گابانا ویژه‌ی یکی از فرهنگ‌های شرقی طراحی می‌کند، کیمونوهای ژاپنی و اکنون عباهای عربی. اگرچه این لباس‌های پرکار و گران‌قیمت مشتری خاص خودش را در کشورهای عربی دارد و بعید است که در کشورمان به طور عام مورد استقبال قرار گیرد، اما این جدیت طراحان مُد نشان از هجوم قریب‌الوقوع اقتصادی-فرهنگی شرکت‌های غربی به بازار پوشاک مسلمانان دارد، همان‌طور که پنج شرکت معروف دیگر نیز وعده‌ی رونمایی در رمضان آینده را داده‌اند.

با این توصیفات جریان مد و لباس اسلامی-ایرانی که در دهه‌ی گذشته مورد توجه مسئولین داخلی قرار گرفته، باید جدی‌تر شده و تکلیف خود را روشن کند. بعضی جشن‌واره‌های شعارزده‌ی داخلی و بعضی شوهایی که به کلی فلسفه‌ی حجب و حجاب را زیر سوال می‌برند دوای بازار پرآسیب ما نیستند. شاید جشن‌واره‌ی مد و لباس فجر در روزهای نزدیک ما را کمی به آینده‌ی این میدان فرهنگی-اقتصادی مهم امیدوار کند.

محرم که آغاز می‌شود، علامت‌های بزرگ کوچک هیئت‌ها در شهر خودنمایی می‌کند. جوان‌ها و پهلوانان به یاد علمدار دشت کربلا حضرت ابوالفضل العباس علم فلزی را به دوش می‌کشند و این‌چنین است که علامت از گذشته‌های دور یکی از نشانه‌های باارزش این واقعه بوده است.
تاریخچه علم‌گردانی در ایران و به‌ویژه در میان مردم بروجرد مشخص نیست. برخی اساس آن را مربوط به دوره آق قویونلوها و قره قویونلوها می‌دانند. آنچه مسلم است آیین علم‌گردانی به دوره‌های پیش از حکومت صفویه بازمی‌گردد؛ اما دولت صفویه علامت سازی را مرسوم کرد و هنرمندان این رشته آن را به اوج خود رساندند و چون اصفهان در آن دوران پایتخت ایران بود، هنرمندان در رشته‌های گوناگون روانه این شهر شدند و عملاً اصفهان را وارث هنر هزارساله ایران کردند. علامت سازی در دوره قاجار شکل تازه‌ای گرفت و علامت‌ها هرروز به همت هنرمندان ایرانی سنگین‌تر و نشانه‌های بیشتری به آن افزوده شد. امروزه بروجرد، تهران و اصفهان شهرهایی هستند که بازماندگان هنرمندان و صنعت‌کاران دیروز در آن به ساخت علامت‌ مشغول‌اند.