نشریه خط

 طراحی مسجد محمدرسول‌الله از جمله طرح‌هایی است که به نظر می‌رسد در جستجوی قالبی جدید برای معانی نهفته در معماری مساجد گذشته‌اند. اگر این فرض را درست بدانیم، مقایسۀ فرم و معانی دریافت شده از مسجد با مساجد گذشته خالی از لطف نیست. ظاهر مسجد در نگاه اول برای مخاطب قدری آشناست؛ چراکه عناصری چون گنبد و مناره در آن مشاهده می‌شود. دو منارۀ مسجد در دو سوی رواقی قرار گرفته‌اند که مسیر دسترسی به شبستان است اما به دلیل تناسبات رواق و فرم منحنی اتصال مناره‌ها به رواق، از قابلیت مناره‌ها در تأکید بر محور عمودی کاسته شده، درحالی که در معماری مساجد گذشته مجموعۀ ایوان، گنبد و مناره‌ها، ترکیبی را می‌ساخت که جهتی عمودی را بر جهت افقی صحن مسجد و رواق‌های اطراف آن حاکم می‌کرد. 

از سوی دیگر، در شبستان مسجد شکافی در گنبد مشاهده می‌شود که در جبهۀ رو به جنوب گنبد قرار گرفته و محل عبور نور خورشید در زمان ظهر به داخل شبستان است. در طراحی این نورگیر، ایده‌ای از سوی طراحان برای ورود نور و القای معانی مشاهده نمی‌شود؛ چراکه از سویی مضامین قسمتی از کتیبه که نور شکاف بر آن می‌تابد، حاکی از توجه خاصی به این اتفاق در شبستان نیست و یا اینکه فرم شعاع نور گذر کرده از شکاف یادآور طرحی خاص نمی‌تواند باشد؛ ضمن اینکه فرم پدید آمده با دو محور عمود بر هم اقطار لوزی غیر متساوی الاضلاع خود، تداعی کنندۀ فرم صلیب شده است.

همچنین اهمیت حفظ حضور قلب در نمازگزاران منجر به توجه خاص به مسئلۀ روشنایی و محل جانمایی نورگیرها در مساجد گذشته بوده است. از این رو در شبستان‌ها معمولا نورگیرها در جبهه‌های مخالف جهت قبله قرار داشتند و یا در ارتفاع پاکار گنبد قرار داده شده‌اند که با وجود ایفای نقش خود در روشنایی شبستان، مخل تمرکز نمازگزاران نیستند. اما در طراحی نورگیرهای شبستان مسجد محمدرسول‌الله، نورگیرهایی سرتاسری در جهت قبله مشاهده می‌شود که در مقابل دید نمازگزاران تعبیه شده‌اند و می‌توانند مخل توجه آنها در حین نماز باشند.

مفاهیمی همچون نیایشگاه و پرستشگاه از دیرباز در ادوار و ادیان مختلف وجود داشته است که با ظهور اسلام رنگ و بویی تازه گرفت و این مفاهیم در کالبدی جدید به نام مسجد جانی دوباره گرفت.این مساجد در ابتدا بسیار ساده و بدون تکلف ساخته می شدند به گونه ای که نخستین مسجد (مسجد پیامبر در مدینه) با سنگ لاشه و ابتدایی ترین مصالح و به شیوه شبستانی بنا شد.این شیوه ساخت (شبستانی) تا مدت ها ادامه داشت تا اینکه در قرن چهارم هجری با کناررفتن ستون ها، معماری مساجد از شبستانی به ایوانی تبدیل شد. با گذر زمان هرچند که عناصر و شاکله اصلی همچون گنبد، مناره، محراب و... حفظ شد اما سبک معماری مساجد سمت و سویی دیگر گرفت و تلاش معماران برای نمایش ابهت، شکوه و زرق و برق در آنها بیشتر شد. زیاد شدن ارتفاع مناره ها، بیشتر شدن تزیینات و استفاده از رنگهای مختلف در تزییتات وهمچنین به کاربردن تکنولوژی های جدید همچون گچ بری، کاشی معرق وهفت رنگ و... در دوره های مختلف تاریخی برای رسیدن به این هدف به کاربرده شد.اما مشکل اصلی از آنجایی شروع شد که این روند ادامه یافت تا اینکه نمایش شکوه و عظمت  به هدفی اصلی و مهم در طراحی مساجد مبدل گشت که این امر منجر به افول معماری مساجد در دوره قاجار و پس از آن شد.

محمد رضا دومیری گنجی، دانشجوی رشته فیزیک است که به دلیل علاقه به هنر عکاسی با استفاده از لنزهای واید و تکنیک پاناروما، عکسهای باورنکردنی و خیره کننده ای از بناهای تاریخی به خصوص مساجد، گرفته است، به طوریکه  باعث شده درعرصه  بین المللی هم  از وی  و شیوه عکاسی ای که دارد، تمجید به عمل آید. او به گقته خودش سعی داشته لنز دوربین خود را بر روی ابعادی از معماری ایرانی که چشمگیر است تنظیم کند و با استفاده از بازی نور و سایه که دو عنصر مهم در عکاسی هستند، عکسهایی که بیننده را مجذوب خود می کند، به نمایش بگذارد و بتواند با این آثار، زیبایی و هنر معماری ایرانی را به رخ همگان بکشد.

چرا که همانطور که می دانیم یکی از راههای جذب توریست، نمایش عظمت و شکوه آثار معماری هر کشور است و در ایران با وجود بناهای تاریخی به خصوص مساجد بی نظیری که از معماری غنی و پرمفهومی برخوردارند، می توان با تلفیق هنرمندانه عکاسی و معماری، افراد بسیاری در سراسر دنیا را مسحور و مبهوت این آثار کرد.

ساخت مصلی اصفهان از سال ۱۳۷۵ آغاز و تا کنون ادامه دارد. این مجموعه شامل ۸ مناره، گنبد و فضاهای وابسته و همچنین فضاهای خدماتی گسترده ای است.این بنای عظیم، از طرفی مورد تمجیدهای فراوان طرفداران معماری مدرن و ار طرف دیگر مورد انتقاد دوست داران معماری ایرانی- اسلامی مساجد و به خصوص مساجد ساخته شده در مکتب اصفهان قرار گرفته است. منتقدان، ناهمگون بودن سبک معماری مصلی با معماری مساجد اصفهان ، که منجر به شکل گیری پروژه ای با رویکرد هایتک شده و همچنین استفاده از مصالحی همچون شیشه در سقف صحن اصلی را که یادآور دوره رنسانس است به چالش کشیده اند و مخالفت هایی با آن دارند.

این مخالفت ها موجب شد تا مدیر جدید طرح که بسیاری از این انتقادات به نقل از ایشان است، در جهت رفع این ایرادات و برای ایجاد همخوانی این مجموعه مدرن با بافت تاریخی اطراف آن و به خصوص مساجد اصفهان، تغییراتی در نوع مصالح کاربردی و همچنین طرح کلی مجموعه، انجام دهند. از جمله اینکه به جای شیشه از سرامیک فیروزه ای و لاجوردی در سقف صحن اصلی، استفاده شده و برخی از فضاهای الحاقی، حذف شده و یا تغییر کاربری داده اند تا شکوه و عظمت گنبد و مناره ها، جلوه بیشتری به خود بگیرد و نمایان تر شود.

در فاجعۀ هفتم تیر سال 1360 بود که آیت‌الله بهشتی و اعضای حزب جمهوری اسلامی در مکان دفتر مرکزی حزب به شهادت رسیدند. امروز پس از گذر از خیابان شهیدصیرفی‌پور، وقتی از در شیشه‌ای کوچکی به مجموعه فرهنگی سرچشمه داخل می‌شوید، نمی‌توانید تصور کنید که اینجا همان مکان شهادت شهدای هفتم تیر است. این مجموعه از سال 1391 در منطقۀ سرچشمۀ تهران مورد استفاده قرار گرفته و از بخش‌هایی چون مسجد، ایوانِ مقتل شهدا، کتابخانه، حسینیه، موزه، مرکز آموزشی، سالن همایش، مهدکودک و ... تشکیل شده است که همۀ این بخش‌ها در یک کلیت در کنار هم قرار گرفته‌اند؛ درحالیکه اگر این اجزا با نظمی هدفمند در محله جانمایی شده بودند، کارکرد بهتری داشتند. 

علت روکردن به ساخت چنین مجموعه‌هایی را، باید از نواقص موجود در ساختارهای شهری جویا شد. در شهرهای امروز که بافت آن‌ها از کنار هم قرارگرفتن عناصر منفرد تشکیل شده‌، کمتر می‌توان نظمی را یافت که از در هم تنیده شدن تار و پود آن پیکر واحدی شکل بگیرد. لذا برای حفظ حیات فرهنگی جامعه، ساده‌ترین راه حل تکیه بر همین تک بناهاست. اگرچه از دل چنین مکان‌هایی، چون حسینیۀ ارشاد خیابان شریعتی، بسیاری از تحولات و رخدادهای زمانۀ ما رقم خورده‌ اند، اما باید توجه کرد که حرکت به سوی ساختارمند کردن فضاهای شهری از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چرا که تنها با ساختارهایی که ریشه در زمینه‌های فرهنگی و تاریخی جامعه داشته باشند، می‌توان به دنبال اثرگذاری‌ِ حقیقی بود.