نشریه خط

هرچند سال ۹۵ با رفتنش داغ‌های زیادی بر دل مردم گذاشت؛ ولی همه فکر می‌کردیم حتماً ۹۶ مهربان‌تر خواهد بود، اما افسوس که نبود. 

از حادثه جانسوز پلاسکو تا انفجار معدن زغال سنگ زمستان یورت شهرستان آزادشهر، هنوز چهارماه هم نمی‌گذرد و در این میان کم نبودند مرگ‌های تلخ و ناگهانی که هر روزمان را اندوه گرده زدند. با این همه در تمام این تلخ‌کامی‌ها، مردم ایران همه در کنار یک‌دیگر بودند و هر کس به طریقی هم‌دردی خود را بیان ‌داشت. در این بین هنرمندان نیز از هر گروه و با هر سبک و شیوه‌ای، جلوتر از سایرین با خلق آثار هنری، حضور خود را در کنار خانواده‌های داغدار اعلام کردند و رسالت خود را به عنوان یک رسانه غیر رسمی به خوبی ایفا نمودند.  

این‌بار نیز پس از حادثۀ ناگوار انفجار معدن زغال سنگ آزادشهر استان گلستان، هنرمندان عرصه تجسمی از اولین ساعت پس از اعلام رسمی این اتفاق، آثار مختلفی را با مضمون کارگران بی‌ادعا و سخت‌کوش معدن، اجرا و منتشر نمودند تا شاید در این میان چشم بعضی از مسئولین نیز کمی به روی حقایق باز گردد. 

در تمامی این آثار توجه اصلی معطوف به معدن‌چیان و خانواده‌های داغدار ایشان است؛ که هر چند سخت‌ترین شغل جهان را دارند، اما کمترین توجهی به آنان نمی‌شود. 

در قرن نوزدهم با اختراع دوربین عکاسی، دوربین با محققان رشته‌های مختلف از جمله انسان‌شناسی همراه شد و به عنوان ابزار کمکی  به ثبت مشاهدات محقق پرداخت و این گونه است که بخش عظیمی از آگاهی ما نسبت به جهان از طریق عکس‌های سندگونه بدست می‌آید. امروزه عکاسان زیادی با آگاهی به کارکردهای عکاسی با نگاهی بعضاً عمیق‌تر و موشکافانه‌تر به کشف سرزمین‌ها و فرهنگ‌های کمتر شناخته شده می‌روند. از این حیث بخش عمده‌ای از کار قوم‌نگار یا مردم شناس ثبت دقیق فعالیت‌های روزمره زندگی مردم مورد مطالعه است تا از رهیافت آن هنجارها و ارزش‌ها و قواعد گوناگون حاکم بر رفتار آن مردم را یا بهتر بگوییم فرهنگ آن مردم را بشناسد. آلن سکولا» در مقاله «بایگانی وتن» نشان می‌دهد که چگونه عکاسی به همراه علوم مدرنی از جمله انسان‌شناسی تن مادی و هویت اجتماعی انسان مدرن را به نظم و قالب درمی‌آورد و چگونه مفهوم «خود» و «دیگری» از چشم انداز انسان اروپایی بورژوا، سفید پوست و مذکر تعین دیداری پیدا می‌کند.
« حسن غفاری» از جمله عکاسان با تجربه  و دارای تحصیلات دانشگاهی است که به واسطه عکس های مردم نگارانه اش از مردم عشایر شناخته شده است.این‌گونه عکس‌ها اغلب بواسطه تفاوت فرهنگی میان سوژه و عکاس از این فاصله مبرا نیستند و این عدم هماهنگی و نوعی نگاه از بالا به پایین در عکس‌ها مشهود است هرچند که عکاس تلاش کرده باشد تا به سوژهایش نزدیک شده باشد..
اما حسن غفاری در عکس‌هایش با سوژه انسانی رو در رو است و فضای عکس‌هایش  بسیار خودمانی و بی‌تکلف است گویی دوربینی در میان کار نیست و مخاطب با سوژه‌های درون عکس‌ها ارتباط می‌گیرد. این‌که حسن غفاری در چنین فضا وفرهنگی بزرگ شده است در ارتباط گرفتن با سوژه‌ها بی‌تاثیر نیست و این حس صمیمیت عکاس با سوژه‌های انسانی در عکس‌ها بروز یافته و براحتی قابل درک است. عکس‌های حسن غفاری حاصل شناخت عمیق عکاس از زندگی آداب و رسوم و عقاید آن مردم است و این شناخت با حضور و مشاهده چندساله یک محقق مردم‌شناس و یا عکاس بیگانه با چنین فرهنگی بدست نمی‌آید.
  غفاری از روزمره‌ترین کارهای عشایر مانند پخت غذا، نگهداری فرزند، پیرایش و اصلاح سر و صورت گرفته تا هنرهای دستی، مراسم ها و جشن‌های عروسی و... عکس گرفته است. او حتی از مشارکت و حضور سیاسی عشایر در انتخابات اخیر نیز عکاسی کرده و تنها به آداب و رسوم آن‌ها بسنده نکرده است. در عکسی که از یک ماشین عروس گرفته شده و با پرچم کشورمان تزیین شده است اوج وطن‌خواهی و ارتباط تنگاتنگ و حساسیت عشایر به مسائل کلان کشور دیده می‌شود. شرح و توصیف چنین عکس‌هایی مستلزم نگارش کتاب است و در این مقال نمی‌گنجد.

چندی پیش با بیان جمله‌ای توسط ره‌بر انقلاب به این مضمون که «ملت عاشق مبارزه با صهیونیست است» پویشی مجازی به راه افتاد که مردم عادی خوراک تصویری آن را تهیه می‌کردند. این بار دیگر یک ارگان دولتی نبود که سفارش هنری به یک فرد خاص بدهد، بل‌که مردم معمولی اعم از بزرگ و کوچک از روی علاقه‌ی شخصی در این حرکت سهیم شدند و هر یک به فراخور امکانات و خلاقیت‌‌،‌ انزجار خود را از این رژیم اعلام می‌کردند. اگرچه این نوع از تبلیغات از شعار فراتر نمی‌رود، اما استقبال خوب مردم از این پویش موجب شد تا صفحه‌ی اینستاگرامی آن دو بار توسط اینستاگرام حذف شود و این نشان از اهمیت و تاثیرگذاری آن دارد.
در دوره‌ی ما که انحصار رسانه‌ای تقریبا وجود ندارد و هر کسی با یک اکانت شخصی می‌تواند دست به تولید محتوا بزند، شبکه‌های تصویرمحور مانند اینستاگرام نقش مهمی را در افزایش سواد بصری مردم ایفا می‌کنند. وقتی که افراد ملزم به بیان تصویری می‌شوند، درک آن‌ها از هنرهای تجسمی بالاتر می‌رود و می‌توانند جنبه‌های خلاقه‌ی بیش‌تری بروز دهند. حالا مردم مبارز سرزمین ما شاید مبتدی و گاهی ناشیانه، اما از سر اخلاص تیری رسانه‌ای به سوی اسرائیل پرتاب می‌کنند، ملتی که همیشه عاشق مبارزه با صهیونیست‌ها بوده است.

پیش‌تر عکس‌های موبایلی مختار حسین‌زاده را با هم دیده بودیم. آکو سالمی عکاس موبایلی دیگری است که بعضی تصاویرش در رسانه‌های معروف دنیا و نمایش‌گاه‌های گوناگون به نمایش درآمده است. سالمی هم‌چون حسین‌زاده به دنبال ثبت تصاویری از زیر پوست شهر است، تصاویری که رسانه‌های رسمی کم‌تر تمایل پرداختن به آن را آن‌گونه که واقعا هست، دارند. همان‌طور که او نیز معتقد است، سهولت عکاسی با موبایل و موضع پایین‌تری که مردم در برابر تلفن هم‌راه دارند، امکان نفوذ بیش‌تری را به روزمره‌ی مردم و ثبت تصاویر زنده و واقعی‌تر می‌دهد. آکو سالمی البته سعی در ایجاد مجموعه‌هایی هدف‌مند دارد. اگرچه یک عکاس خیابانی وابسته به رخ‌دادهایی است که در مقابل‌ش رقم می‌خورد، اما او مجموعه‌هایی را با موضوعات از پیش تعیین‌شده و با همان سبک و سیاق تصاویر خیابانی عکاسی کرده است. او تصاویر از پیش برنامه‌ریزی شده‌اش را هم هم‌چون تصاویر خیابانی با چینشی اتفاقی و فضایی غالبا مبهم عکاسی می‌کند. ابهام و رازآلودی عکس‌های او، که بیش‌تر در تصاویر سیاه و سفیدش احساس می‌شود، فضایی معلق را خلق می‌کنند که طبق اشاره‌ی خودش، مخاطب را میان امید و ناامیدی رها می‌کند.

برای ساخت مسجد حتما نیازی به سرمایه گذاری‌های عظیم و برنامه ریزی‌های دولتی نیست و اتفاقا اقدامات مردمی کارسازتر است. در گذشته مردم بیشتر برای چنین کارهایی همت داشتند و حرکت‌های خودجوشی برای ساخت مساجد انجام می‌دادند. برای مثال در نایین رسمی برای ساخت مسجد در میان مردم  رایج بوده تا حضور در نماز جماعت را برای همه آسان و سریع کند. آنها در میان بافت‌های مسکونی برای خود مسجدی کوچک می‌ساختند که شاید بتوان گفت به دلیل محدود بودن فعالیت در آن بیشتر به نمازخانه شباهت دارد و تنها از طریق درب ورودی آن قابل شناسایی است. ساخت این مساجد با همکاری خود مردم و از طریق دانش عمومی آنها از سازه و معماری بوده و مکان مسجد نیز، در زمین‌های وقفی‌ای که بخشی از زمین خانه‌های آنها را شامل می‌شده، قرار می گرفت. مردم با اختصاص دادن بخش کوچکی از خانه های خود، مسجدی با ابعاد کوچک می‌ساختند که تنها فضای آن را همان شبستان شکل می‌داد و تنها فعالیت رایج در آن نیز برقراری نماز جماعت بود. هنوز هم برخی از این مساجد در نایین فعال هستند که البته مورد تعمیر و بازسازی نیز قرار گرفته‌اند.
پژوهشی دربارۀ این مساجد با عنوان «مساجد نمازخانه‌ای» در مجله آبادی شماره ۷۰ به چاپ رسیده که تصاویر ارائه شده حاصل پژوهش خانم‌ها مهسا دلشاد و سیما ابراهیمی در این مقاله است.