نشریه خط

سبک زندگی ماشینی امروز و گذر زمان موجب شده تا نیازهای افراد و به تبع آن تعریف آنها از خانه و محل سکونت دچار تحولات بسیاری شود. در همین راستا ناسازگاری شرایط زندگی با خانه های موجود در بافت تاریخی منجر به تخلیه سکنه از این بافت و در نهایت متروکه شدن آن شده است.در این میان بافت تاریخی شهر یزد به عنوان گسترده ترین بافت تاریخی دنیا به لحاظ وسعت؛ دارای اهمیت به سزایی است و رفتن ساکنان بومی از این منطقه، تهدید بزرگی برای آن به شمار می آمد، اما اجرای پروژه انبوه سازی به سبک معماری اصیل یزد و با تلفیقی از سنت و مدرنیته، روحی تازه در کالبد بی جان این بافت دمید و امیدها را برای رونق گرفتن دوباره آن، زنده کرد.

پروژه همسایگی کویر، عنوان مجتمع مسکونی ۶۰ واحدی در محله نظرکرده(میدان امیرچخماق) یزد می باشد که با نگاهی به معماری امروز و پیوند آن با سنت، سبکی نو از معماری مسکونی پدید آورده است.در طراحی این پروژه یکی از اهداف اصلی تعامل هرچه بیشتر همسایه ها و زنده کردن مفاهیمی همچون ساباط، تویزه، کلاه فرنگی و ... که امروزه کمرنگ شده و کاربردی ندارند، بوده است. همچنین طراحی حیاط مرکزی و حوض در این پروژه موجب شده تا روزها و شبهای گرم تابستان بدون هیچ وسیله مکانیکی، جریان هوای خنک در ساختمان بوزد. در این مجموعه با گذر از زیر ساباط ها و استشمام بوی کاهگل، مشاهده گلدانهای شمعدانی تعبیه شده بر بهارخواب خانه ها، عبور از کوچه های آشتی کنان و تجربه یک فضای کاملاً سنتی به درب خانه ها می رسیم، اما درب که گشوده می شود، حال و هوای دیگری را تحربه می کنیم. چرا که داخل واحدها فضایی کاملاً مدرن دارد و وجود تکنولوژی های روز، تفاوت داخل آن با فضای سنتی بیرون را کاملاً مشهود می کند. به گفته مهندس مجتبی فرهمند( مدیرعامل و طراح این پروژه) رعایت سه مقوله از معماری تاریخی یزد شامل سادگی بیرونی بنا و هیجان و تحرک فضای درونی، شفافیت، سبکی و فرح بخشی و استفاده از عناصر آشنای معماری ایران از مزایا و نقاط قوت این طرح می باشد.همچنین در این مجموعه، پیوند هنرمندانه کالبدی سنتی با عناصر و مفاهیمی کاملاً مدرن همچون پارکینگ خودروها، استخر و فضای ورزشی، محوطه بازی بچه ها و از این دست فضاها، تحسین برانگیز می باشد.این پروژه که موفق به کسب رتبه نخست در بازآفرینی شهری در ایران شده است، به عنوان اولین تجربه مجموعه سازی در بافت تاریخی یزد، موجبات رضایتمندی ساکنان این مجتمع را فراهم نموده است. با وجود تمام مزایا و نقاط قوتی که این طرح دارد، اما در مورد موفقیت آن نمی توان با قاطعیت سخن گفت، چرا که به تازگی اجرا شده است و گذر زمان بیانگر تناسب و سازگاری آن برای پاسخگویی به نیازهای امروزی ساکنان می باشد و مشخص می کند که آیا توانسته پیوند عمیق و محکمی میان سنت و مدرنیته برقرار کند یا خیر؟!

از سال ۱۳۸۷ پرونده شهر تاریخی یزد در فهرست میراث موقت جهانی قرار گرفت.اما وجود مشکلات و ایرادهایی که از جانب یونسکو بیان شده بود، روند اجرایی آن را به تعویق انداخت. در پروتکل یونسکو حفظ حریم منظر برای ثبت جهانی یک شهر، به عنوان یک عامل حیاتی و غیرقابل اغماض به شمار می آید، به گونه ای که خط آسمان شهری با ساخت هیچ بنای بلندمرتبه ای نباید مخدوش شود و از همه جای شهر گستردگی و وسعت آسمان قابل رؤیت باشد. از اجرای طرح ساخت یک کتابخانه عمومی و بیمارستان بلند مرتبه و درنتیجه عدم حفظ حریم منظر درمحدوده بافت تاریخی به عنوان مهم ترین مشکل و همچنین نبود امکانات رفاهی و امنیتی کافی در این محدوده، می توان به عنوان عمده موانع پیش روی پرونده ثبت جهانی یزد، نام برد. اما خوشبختانه با اقدام به موقع دوستداران میراث فرهنگی سراسر کشور و در نتیجه رفع این موانع، سرانجام در بازدید ارزیابان یونسکو از محدوده بافت تاریخی، با تایید شرایط این بافت، شهر یزد به عنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی جهان، در تیرماه ۱۳۹۶ به ثبت جهانی رسید.وجود آثار تاریخی فراوان از قرن های اولیه اسلام تا دوران قاجار و سپس پهلوی، همچنین جریان زندگی و پویایی در این بافت تاریخی که از لحاظ وسعت و گستردگی در ایران و جهان بی همتاست، از جمله دلایل و وجوه تمایزی بوده که زمینه ساز ثبت جهانی یزد شده است.

خبر ثبت جهانی یزد موجبات خوشحالی و رضایتمندی ساکنان و مردم مهمان دوست یزد و تمامی افرادی که در طول این ۹ سال تلاشهای فراوانی در راستای مرتفع کردن مشکلات این پرونده کرده بودند را فراهم آورد.اما نکته قابل تأمل اینجاست که این اولین گام برای جهانی شدن فرهنگ و اصالت مردمان ایران زمین و آغاز راهی دشوار و پرمسؤلیت برای حفظ این دستاورد مهم به شمار می رود.چرا که به گفته مسؤلان میراث فرهنگی یزد باید با تدوین پلان مدیریت جهانی یزد و راهکارهایی برای مقابله با تهدیدات پیش روی بافت تاریخی، ایجاد دسترسی های مختلف در این محدوده و دیگر اقدامات ایمنی و خدماتی در راستای حراست از این افتخاری که نصیب مردمان یزد و کشور ایران شده است، گام برداشت تا همانند همیشه یزد به عنوان، یکی از مقاصد گردشگران و در کانون توجه ملل مختلف باشد.

«عکاسی یکی از مهم‌ترین روش‌هایی است که به وسیله ی آن یک باستان شناس و مردم نگار می‌تواند تمام جنبه‌های کار میدانی خود را به شکل روزانه ثبت کند. به دلیل مستند و عینی بودن عکس، از آن به عنوان یک مدرک علمی در محوطه‌ها و حفاری‌ها و هم‌چنین اسناد تاریخی استفاده می‌شود. این گزارش‌های تصویری می‌توانند در صورت وجود ابهام و بروز مشکل در یادداشت‌ها نیز به کار گرفته شوند. در مورد یافته‌های مورد تردید، ثبت از طریق یک عکاسی دقیق می‌تواند آخرین وسیله برای اثبات صحت کار میدانی باشد. 

کتاب‌ها و نشریات بسیاری در مورد ماهیت یک عکاسی اصولی وجود دارد اما مهم این است که بدانید «عکاسی باستان‌شناسی» و «عکاسی مردم‌نگاری» با «عکاسی هنری» بسیار متفاوت بوده و به یک معنی نیستند. عکاسی باستان‌شناسی و مردم‌نگاری یک هدف مشخص و محدود دارد که همان مستندسازی یک محوطه یا منطقه با جزئیات تکنیکی لازم است که این کار بیشتر جنبۀ تحلیلی دقیق دارد. به این دلیل، علاوه بر پیروی از یک‌سری اصول اولیه مانند ترکیب و نورپردازی، عکاسی باستان‌شناسی و مردم‌نگاری استانداردهای ویژه خود را دارد؛ هرچند که همواره مجالی برای عکاسی هنری و شخصی در یک حفاری و یک منطقه مورد مطالعه مردم نگار نیز وجود دارد.

کتاب حاضر با هدف دست‌یابی به مناسب‌ترین و ساده‌ترین راه‌کارها، اصول، فنون و روش‌های مؤثر عکاسی در پژوهش‌ها، کاوش‌ها و آثار باستانی را در اختیار باستان‌شناسان قرار می‌دهد.»

گزیده‌ای از پیشگفتار کتاب «عکاسی در باستان شناسی و نگاهی به عکاسی مردم نگاری» نوشته ندا حسین طهرانی، که توسط موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه برای نخستین بار در سال ۱۳۹۴ چاپ و منتشر گردید.

امسال، ایران برای اولین بار در بخش مسابقه‌یِ دوسالانه‌یِ معماریِ ونیز  شرکت کرد؛ که از ۸ خرداد به نمایش درآمد و تا ۷ آذر ماه نیز پابرجا خواهد بود. طراحی غرفه‌ی ۳۶ متر مربعی ایران، در این دوسالانه به رقابت گذاشته شد. از میان ۱۴۸ اثر ارسالی، ۵ اثر به بخش پایانی راه یافت که در نهایت، طرح بهزاد اتابکی و پرشیا قره‌گوزلو برای اجرا، برگزیده شد. طرحِ اتابکی و قره‌گوزلو قرار بود «گزارشی از خط مقدم» باشد؛ عبارتی که توسط پائولو باراتا، رئیسِ دوسالانه، به عنوان شعار انتخاب شده بود. 

قره‌گوزلو در مورد ایده‌ی اصلی طرح می‌گوید: «فضای اصلی غرفه، بر اساسِ بازنمایی الگوهای تراکمی بافت‌هاست که درحرکتی معکوس، از سقف به دیوارِ روبه‌رو و بخشی از کف کشیده شده است. ضمن این که این بازنمایی، استعاره از روندِ معکوس و بازگشتِ زندگی به بافت‌ها و محلات (با روی‌کردِ عدمِ بازگشت به گذشته) می باشد. پیوندِ نهایی گروه‌های مردمی مختلف، برای به مشارکت گذاشتن شکست‌ها، موفقیت‌های به دست آمده و پیش‌روی‌های هرچند کوچک، در ارتقای کیفیت زندگی است. »

اگرچه طرحِ غرفه، از لحاظ سناریویی که برای آن طراحی شده و استعاره‌ای که از زبانِ معمارانِ آن شنیدیم، جالب به نظر می‌رسد؛ اما به نظر نمی‌‌آید که این مفهومِ انتزاعی، با دیدن تصاویرِ غرفه یا حتی حضور کوتاه در آن قابل فهم باشد. به علاوه این که دیواره‌ی تعاملی و بخشی که با تکنولوژی دیجیتال طراحی شده است، سناریوی بازدید را تا حدودی شلوغ کرده و همچنین به نوعی منجر به فهم ناقص طرح نیز شده است! 

استفان کتوریر در سال  م۱۹۵۷ در فرانسه به دنیا آمد. فعالیت خود را به عنوان یک عکاس از سال ۱۹۹۰ آغاز کرد. عکس‌های او در موزه‌هایی مانند ژرژ پمپیدو، موزه لس آنجلس، موزه هنر شیکاگو،  گالری ملی کانادا و... نگهداری می‌شود. موضوعات او به طور کلی حول محور شهر و ساخت‌و سازهای شهری است. کتوریر در مجموعه باستان‌شناسی شهری از شهرهایی مانند برلین، پاریس ، سئول، مسکو و هاوانا عکاسی کرده است. او در این مجموعه قصد دارد تا از طریق پویایی خطوط افقی و عمودی و منحنی‌ها و اثرات و درخشندگی نور و رنگ، فضای بومی آن شهر را نشان دهد. او قصد دارد تا از طریق تصاویر تخریب یا ساخت و ساز، پویایی و حس زندگی در آن شهر را به نمایش بگذارد. عکس‌های او برجسته نمودن تلاطم زمانی در مناطق شهری است.
در شهر پاریس تحولات و بازسازی مناطق شهری تنها در چهارچوب قوانین حفظ نمای ساختمان‌های قدیمی امکان‌پذیر است. این مسئله در عکاسی از شهر پاریس درعکس‌های کتوریر بخوبی نمایش داده شده است. عکاس با انتخاب زاویه مناسب و پرسپکتیو تک نقطه‌ای که به فضای خیابان و ساختمان‌های قدیمی شهر پاریس ختم می‌شود از درون ساختمانی عکاسی کرده است که فضای داخلی آن به قصد باسازی و تغییر کاملا تخریب شده این در حالی است که نمای بیرونی این بنای قدیمی تغییر نکرده‌است. حفظ هویت و بافت شهری در شهرهای بزرگ دنیا یک مسئله اساسی است و متاسفانه در کشورما اهمیت بسیار کمی به این مقوله نشان می‌دهند.

 اگرچه یکی از وظایف مدیران شهری ایجاد ضوابط برای طراحی نما در بافت های تاریخی است، اما وجود چنین ضوابطی و پایبندی به آن ها در بافت های تاریخی ما مشاهده نمی شود. در شرایط فعلی که ضوابطی الزام آور برای طراحان وجود ندارد، شاید بتوان گفت تنها تعهدات اخلاقی آن ها می تواند ملاحظاتی را برای طراحی در بافت تاریخی ایجاد کند. خانۀ بیدآباد جزء معدود خانه هایی است که چنین ضوابطی را قائل بوده و رفتاری متفاوت با سایر ساختمان های امروزی از خود نشان داده است و با رعایت سادگی در طرح، دقت در انتخاب مصالح، طرز جانمایی بازشوها و رعایت ابعاد آن ها، به خوبی توانسته  با بافت خود همخوانی پیدا کند. 

معماران این بنا، احسان حسینی و الهام گرامی زاده، توانستند با این طرح جایزۀ رتبۀ دوم مسکونی جایزۀ معمار را از آن خود کنند. آن ها ایدۀ دیگری نیز به کار گرفته اند که نباید از آن چشم پوشی کرد، با ایجاد اغراق د انتخاب رنگ آجری برای مشخص کردن مکان راه پله و قرار دادن آن در زمینه ای متضاد، جلوه خاصی به بنا در بافت داده اند. این ساختمان ضمن اینکه در مواجهه با بافت، رفتار هماهنگی داشته، اما جلوه ای متفاوت نیز دارد که حاکی از تفاوت آن با بناهای پیرامونی است. این تضاد همچنان که به مخاطب نو بودن و اختلاف زمانۀ بنا با بافت را نشان می دهد، سبب درک هماهنگی به وجود آمده نیز خواهد شد. اگر این تضاد در بنا وجود نداشت و بنا کاملا با سبک و سیاق بناهای گذشته نماسازی می شد، چنین فهمی برای مخاطب به آسانی پیدید نمی آمد و به دنبال آن درک نحوۀ تعامل آن با بافت تاریخی هم مقدور نبود.  

 از طرف دیگر جانمایی های نامناسبی از بازشوها در نما دیده می شود که گویی این بازشوها به نما الصاق شده و تناسبی با ترکیب اجزای نما ندارند، اما جانمایی این بازشوها از آنجا که از کلیت طرح و ویژگی پلکان دوار آن تبعیت می کنند، قابل دفاع هستند؛ اگر چه می توانستند با رعایت ظرایفی دلچسب تر به نما متصل شوند.   

 در میان دانشجویان معماری این تفکر رایج است که بنا به کاربری بناها، می توان آنها را در دو قالب کلی طرح های  با اهمیت عملکردی و یا فرمی شناسایی کرد. در این میان طرح‌هایی مانند مجموعه‌های فرهنگی را به عنوان طرح‌های فرمی‌ای که نیازمند ایده‌پردازی در فرم، پلان  و ... هستند معرفی می‌کنند. این رویکرد را امروزه می‌توان در طراحی مساجد نیز مشاهده کرد. مساجدی با نقش همزمان فرهنگسرا یا مجتمع‌ فرهنگی!

 در مجموعۀ فرهنگی امام‌ رضا(ع)، معمار چنین نگاهی در رویکرد طراحی خود داشته است. سعید رضا بریری در مصاحبه‌اش با سایت تبیان اجرای چنین پروژه‌یی، که نه فقط مسجد باشد و نه فرهنگسرا، بلکه ترکیبی از آن دو باشد، را در سطح شهر مفید دانسته و هدف خود را نزدیک کردن دو نسل از مردم که برخی با مساجد و برخی دیگر با فرهنگسراها انس بیشتری دارند، معرفی می‌کند. همچنین معمار با وجود اذعان به این مطلب که زمینه و بافت باید در طرح گنجانده شوند، از اعتقاد به الگوهای ساخت مساجد مدرن صحبت کرده است و ایدۀ وحدت در شکل انگشتان گره خوردۀ دست را به عنوان ایدۀ فرمی خود معرفی می‌کند.

اما مسئلۀ اصلی اینجاست که آیا در بافت جدید شهرها، یعنی جایی که کمتر اثری از بناهای تاریخی باقی مانده، باید مساجد را با ایده پردازی و روش‌های فرمی جدید طراحی کرد؟ و تنها در مواقعی که بافت پیشینه‌ای تاریخی دارد، با کمک الگوهای تاریخی به ایده‌پردازی پرداخت؟ یا اینکه طرح، باید، در هر بافتی برخاسته از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی باشد، زمینه‌هایی که امروزه کمتر می‌توان آنها را در بافت شهرها مشاهده کرد. 

 سوالی که لازم است از معمار پرسیده شود، این است که اگر برخورد فرمی برای طراحی مساجد مناسب است، چرا چنین طرح‌هایی برای فهمیده شدن نیازمند توضیحات معمارهایشان هستند؟ آیا این وظیفۀ مردم است که ذهن معمار را بخوانند؟ و یا این وظیفۀ معمارهاست تا بر اساس ذهنیت مردم از هویت‌های ملی و مذهبی‌شان طراحی کنند؟ آیا حاصل این اتفاق این نیست که به جای حضور پررنگ‌تر مساجد در شهرها، کم‌کم با شکل‌ها و الکوهای متنوعشان، در ماهیت مجتمع های فرهنگی-مذهبی رنگ ببازند؟