نشریه خط

 دوربین های صندوقی چوبی در افغانستان که به «کمره فوری» شهرت دارد در دوره ظاهر شاه (۱۹۰۱-۱۹۱۹م.) متداول و موجب گسترش بی سابقه عکاسی در افغانستان شد. کمره فوری که هنوز هم تعداد زیادی از آن در کابل و دیگر ولایت‌های افغانستان یافت می‌شود در واقع یک دوربین خیابانی است که عکاسان در کنار خیابان گذاشته و ازمردم عکس پرتره می‌گیرند.

این کمره ها دوربین‌های بسیار ارزان و ساده‌ای هستند که در فضای آزاد و زیر نور خورشید روی سه پایه مورد استفاده  قرار می‌گیرند . لنز این دوربین‌ها در یک صندوق چوبی قرار دارد و عکاس می تواند بر روی کاغذ عکس، عکس‌های سیاه و سفید را در چند دقیقه چاپ کند و به مشتری تحویل دهد به همین دلیل به آن صفت فوری داده‌اند.

این احتمال وجود دارد که این دوربین‌ها از هند به افغانستان آمده باشند، ولی برخی نیز گفته اند که برای اولین بار یک تاجر یهودی یکی از این دوربین‌ها را از غرب  به افغانستان آورده باشد و شخصی بنام "افندی" که عکاس مشهور و از شاگردان مامور محمد شاه بود، به تقلید از آن، تعداد زیادی دوربین ساخت. این کمره‌ها، جادوی عکاسی را از قصرها و دربارهای سلطنتی به درون زندگی مردم عادی آوردند.استفاده این نوع کمره در اواسط دهه ۱۹۵۰ فراگیر شد، زمانی‌که دولت تصمیم گرفت تا شناسنامه یا تذکره را با عکس صادر کند. پیش از آن تذکره‌ها بدون عکس و فقط با نشان انگشت صادر می شدند.

در ایران نیز از این دوربین‌ها استفاده شده‌است. در سال ۱۳۲۳ه.ق ابواقاسم محمد نوری اولین عکس حرم- بارگاهی را در عکاسخانه و در ۱۳۲۴ ابراهیم ذهبی از حرم ائمه (ع) با دوربین صندوقی چوبی( کمره فوری) عکس گرفته‌اند  و به زوار می فروختند همچنین از زوار نیز عکاسی کرده اند(ترابی، ۱۳۸۵، ۶۵-۶۷ ) این زمان مصادف با ۱۹۱۳م. یعنی ۳۷ سال قبل از رواج آن در افغانستان است این امر احتمال ورود این دوربین‌ها را از ایران به افغانستان تقویت می‌کند. .

در سال ۱۹۵۷م. دانشمندی اتریشی در زمان بازدید خود از افغانستان عکسی از قهوه خانه گلستان در شهر کابل گرفته است که در آن پوستر تبلیغاتی دو فیلم هندی چارچند و ساقی دیده می شود. فیلم‌های هندی از حدود سال ۱۹۵۰م. در افغانستان به نمایش گذاشته می شدند. وجود این فیلم ها و پوسترهای آنها تقاضا برای عکس را در بین مردم زیاد کرد بدین طریق که عکاسان با کمره‌های فوریشان چهره مشتری را روی پوستر فیلم مونتاژ می کردند. آنها ابتدا عکس مشتری را می گرفتند و بعد با قیچی می بریدند و روی سر بازیگر مورد نظر در پوستر فیلم چسبانده و از روی آن دوباره عکس می‌گرفتند و چاپ می کردند.

با به قدرت رسیدن طالبان در سال م۱۹۹۴ عکاسی و سینما و موسیقی و تلویزیون و نقاشی اشیای زنده ممنوع شد. در زمان طالبان روزنامه ها بدون عکس منتشر می‌شدند و خواننده ها در رادیو بدون موسیقی آواز می‌خواندند. تنها استثنا عکاسی در گرفتن عکس شناسنامه یا تذکره بود که مردها اجازه داشتند به این منظور با عمامه عکس بگیرند و زن‌ها اثر انگشت بگذارند.عکاسان کمره‌های فوری در این زمان هم بی کار نماندند(+).

در کنار این همه سختگیری، شماری از عکاسخانه ها مخفیانه از محافل عروسی عکس می‌گرفتند و فیلم را برای چاپ به پیشاور پاکستان می فرستادند. حتی خود سربازان طالب نیز به گرفتن عکس شوق زیادی داشتند؛ ملاهای جوان با چشم های سرمه کشیده و تفنگ در دست، گاه نشسته در میان گلهای پلاستیکی عکس می گرفتند (+).

امروزه پارکها و اطراف حرم ها و مسجد ها در افغانستان جای خوبی برای پیداکردن عکاسان دوره‌گرد است. در ایران نیز عکاسخانه‌ها و عکاس‌های دوره گرد اطراف حرم حضرت رضا (ع) و همچنین کنار آثار باستانی در شهرهای تاریخی مانند اصفهان و یا میدان آزادی در تهران جاهایی است که بندرت میتوان عکاسان دوره گرد ایرانی را یافت. در ایران بدلیل رشد تکنولوژی و همه گیر شدن استفاده از دوربین های عکاسی دیجیتال خانگی و دوربین های تلفن همراه این شکل از عکاسی منسوخ شده است.

عکاسخانه های اطراف حرم نیز بدلیل توسعه عمرانی اطراف حرم یا از بین رفته‌اند و یا از پیشرفت تکنولوژی مصون نمانده اند. احتمال دیگری  که ورود این دوربین ها از ایران به افغانستان را تقویت می‌کند عکاسان افغانی است که عکاسی را از ایرانی‌ها فراگرفته‌اند.

"استودیو یاس" متعلق به خانمی به نام پروانه است که آموزش عکاسی دیجیتال را در شهر قشم ایران دیده و منبع درآمد او از راه عکس پرسنلی ، خانوادگی و عروسی است. امروزه استودیوهای عکس با عکاس خانم بدلیل نیاز زنان مسلمان در افغانستان شکل گرفته است. همایون، عکاس دیگری است که استودیوی نسبتاً مجهزی در کابل دارد و روش کار با ابزار عکاسی دیجیتال را در ایران یاد گرفته است.

حکمت الله نیز ۱۳ سال در ایران پناهنده بوده و به عنوان چاپگر در مشهد کار کرده و تمام تکنیک های چاپ و مونتاژ را در آن جا آموزش دیده است.

سعید عبدالوحید اعتماد عکاسی را در مشهد آموخته است و معلم برادران ماهر و امان الله هروی از عکاسان افغانستان بوده است. این عکاس ها بصورت آکادمیک آموزش عکاسی ندیده‌اند اما نسبت به دیگر عکاسان افغانستان از روش‌های جدیدتر استفاده می‌کنند و شاید بتوان آن ها را از پیشگامان عکاسی دیجیتال به حساب آورد.

اما در افغانستان روش‌های قدیمی مثل همان کمره فوری و مونتاژهای خام دستانه و عکس یادگاری کنار حرم و ... همچنان به قوت خود باقی است. شکل عکاسی استودیویی در افغانستان کاملاً خاص، شخصی و منحصر بفرد است. عکاسان و خبرنگاران زیادی برای تهیه گزارش از آخرین نسل عکاسان دوره گرد به افغانستان رفتند و با تهیه گزارش های جذاب، توجه عمومی را به آن جلب کردند. شاید نشستن جلوی چنین دوربینی برای نسلی از ما که تجربه عکس گرفتن با این دوربین را ندارند به همان اندازه جذاب است که گرفتن داگرئوتیپ در ۱۷۰ سال پیش.

کمره فوری به عنوان آخرین بازمانده نسل دوربین های چوبی نگاتیو کاغذی با همان جذابیت اولیه جادوی عکاسی در بدو اختراع، تبدیل به یک پدیده توریستی در افغانستان شد. توریست‌ها از چیزی عکس می‌گیرند که نامتعارف و متفاوت باشد. عکس‌های توریست‌های اروپایی در جوامع غیر غربی، بازتاب مناسبات مبتنی بر قدرت اقتصادی و استعماری است که محصول توریسم به طور عام و نیز محصول مالکیت دوربین از جانب غربی‌هاست. در جریان استعمار دوربین با تفنگ همراه شد. افغانستان سالها تحت اشغال بیگانگان( بریتانیا ۱۷۴۷-۱۹۱۹) و باز در دوره ای تحت حکومت کمونیستی، حکومت سخت‌گیرانه‌ی طالبان و نیز در اشغال آمریکا بوده است. عکاسی در افغانستان از آغاز تا هم اینک با طعم تلخ استعمار درآمیخته است. بسیاری از عکس ها و حکاکی های موجود از افغانستان در اصل برای اهداف نظامی و استراتژیک تهیه شدند که نشان دهنده ی منافع نخبگان قدرتمند بریتانیاست. ثبت بصری که عکاسان بیگانه از افغانستان داشتند غالباً به تصاویر بناهای مذهبی و مردمی قبیله‌ای که در میان کوه‌ها محدود شده‌اند، خلاصه می شود. این شیوه دیدن تا حد زیادی تحت تأثیر برخورد انگلیسی ها با افغانی‌ها بوده است. عکاسان غربی عکس‌های پرتره استودیویی از زنان نیز گرفته‌اند. این عکسها چشم اندازی مشابه عکس های تاریخی برای مخاطبان بریتانیایی خود دارند. بسیاری از این عکسها برای مقاصد تجاری و فروش به خریداران اروپایی گرفته شده‌اند. کمره فوری از دو جهت قابل توجه است. اول اینکه این نوع دوربین بعد از سالها و با توجه به پیشرفت تکنولوژی کارکرد خود را از دست نداده است و دوم اینکه دوربین چه در دست و چه روبروی یک جهان سومی باشد از مناسبات حاکم بر آن در امان نیست.

منابع

- ترابی نسرین، ۱۳۸۳ه.ش، عکاسخانه‌ی ایام: گزیده ای از تاریخ عکاسی خراسان، کلهر، تهران.

- ذکاء یحیی، ۱۳۷۶ه.ش، عکاسان پیشگام،تهران

- طهماسب‌پور محمدرضا، ۱۳۸۵ه.ش، ایتالیایی¬ها و عکاسی در ایران، نشر قو، تهران.

- پارسایی محمد مهدی و تهامی کوروش،۱۳۸۴ه.ش، عکس¬های قدیمی تهران، انتشارات بانک قلم.

مقالات
- کریمی علی،"عکس کندن" سرگذشت عکاسی در افغانستان، بی بی سی فارسی
- DUPREE NANCY HATOH; the kes collection.
- Royal Geographical society with IBG; from Kabul to Kandahar(1833-1933).
- WWW.afghan box camera project.com - About photography in Afghanistan
سایت ها
-WWW.afghan box camera project.com
-WWW.bbc.co.uk
-WWW.Kounash.ir
-WWW. ir –psri.com
-WWW.nlai.ir
-WWW.bl.uk; online gallery library british
- Htpp//drm.williams.edu
-WWW.Wikipedia.com